Czy więzi rodzinne to dobra osobiste?

W dniu 22.10.2019 r. Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów podjęła uchwałę o sygn. I NSNZP 2/19 („Uchwała”), w której wskazała, iż „Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 Kodeksu Cywilnego”.

Na gruncie regulacji Kodeksu cywilnego (dalej: KC)[1] ustawodawca nie zdefiniował jednoznacznie pojęcia dóbr osobistych, ograniczając się jedynie do wskazania przykładowych wartości, które mogą być w taki sposób kwalifikowane. Katalog dóbr osobistych określony w art. 23 k.c. ma charakter otwarty. W orzecznictwie i w piśmiennictwie przyjmuje się zgodnie, że ochroną objęte są wszelkie dobra osobiste rozumiane jako pewne wartości niematerialne związane z istnieniem i funkcjonowaniem podmiotów prawa cywilnego, które w życiu społecznym są uznawane za doniosłe i zasługujące z tego względu na ochronę m.in. prawo do intymności i prywatności, płeć człowieka, prawo do planowania rodziny, tradycja rodzinna, pamięć o osobie zmarłej.

Dotychczasowa linia orzecznicza

Jeszcze niedawno odpowiedź na pytanie czy więzi rodzinne to dobra osobiste nie przysparzała wątpliwości, bowiem dominujące stanowisko orzecznictwa[2] przyznawało więzi rodzinnej ochronę przewidzianą dla dóbr osobistych. Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 27.03.2018 roku o sygn. III CZP 60/17 pochylił się nad tym zagadnieniem i rozstrzygał czy dobro osobiste w postaci więzi emocjonalnej pomiędzy osobami bliskimi może zostać naruszone nie przez śmierć jednej z takich osób, a przez wywołanie ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia i czy w takiej sytuacji osoby bliskie mogą ubiegać się o przyznanie zadośćuczynienia na podstawie art. 448 KC. Stan faktyczny sprawy opierał się na powództwie małoletniej i jej rodziców przeciwko szpitalowi o zadośćuczynienie, rentę i odszkodowanie. Małoletnia w wyniku zawinionego błędu lekarskiego doznała ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia mózgu, skutkującego poważnym uszczerbkiem na zdrowiu, w tym głębokim upośledzeniem rozwoju umysłowego. Sąd Najwyższy rozpoznając sprawę stwierdził, że:

 „Sąd może przyznać zadośćuczynienie za krzywdę osobom najbliższym poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego uszczerbku na zdrowiu.”[3]

W uzasadnieniu ww. uchwały, Sąd Najwyższy powoływał się na utrwalone orzecznictwo, które uznaje więzi łączące osoby bliskie za dobro osobiste. Argumentacja przemawiająca za takim podejściem opierała się na założeniu, że przez ciężki uszczerbek na zdrowiu, wywołany czynem niedozwolonym, nie jest możliwe nawiązanie typowej, powszechnej więzi rodzinnej. Sąd Najwyższy wnioskował wówczas, że ciężki uszczerbek stanowi źródło krzywdy dla osób bliskich. W ocenie Sądu Najwyższego, nie było zatem podstaw do rozróżnienia między zerwaniem więzi rodzinnej wskutek śmierci, a niemożnością nawiązania lub rozwinięcia tej więzi pomiędzy bliskimi z powodu ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jednej z nich.

Więzi rodzinne przestały być dobrem osobistym?

Uchwałę prezentującą zupełnie inny od dotychczasowych pogląd podjęła Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów. W Uchwale o sygn. I NSNZP 2/19 rozstrzygnięto następujące zagadnienie prawne, powstałe na skutek skargi nadzwyczajnej wniesionej przez Prokuratora Generalnego:

„Czy najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, który w wyniku czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne z tytułu naruszenia ich własnego dobra osobistego na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. 2019, poz. 1145), czy też – w przypadku uznania, że nie istnieje dobro osobiste w postaci więzi rodzinnych – najbliższym członkom rodziny poszkodowanego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 445 § 1 Kodeksu cywilnego lub art. 446 § 4 Kodeksu cywilnego?”

Odpowiadając na to pytanie Sąd Najwyższy uznał, że:

„Osobie bliskiej poszkodowanego, który na skutek czynu niedozwolonego doznał ciężkiego i trwałego rozstroju zdrowia, nie przysługuje zadośćuczynienie pieniężne na podstawie art. 448 Kodeksu Cywilnego”.

Komentarz SN

W omawianej Uchwale Sąd Najwyższy uznał dobra osobiste za ściśle związane z człowiekiem, wynikające z jego godności, a przy tym niezależne od innych osób oraz ich relacji. W ocenie Sądu Najwyższego więzi rodzinne nie powinny być zatem traktowane jako dobro osobiste, a tym samym naruszenie takich więzi, a nawet ich zerwanie nie podlega ochronie przewidzianej dla dóbr osobistych.

Odnosząc się do treści art. 446 § 4 KC Sąd Najwyższy stwierdził, że artykuł ten przewiduje jedną, szczególną sytuację, gdy osoby najbliższe mogą dochodzić zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w przypadku śmierci poszkodowanego. Zdaniem Sądu brak jest bowiem uzasadnionych podstaw do rozciągania ww. regulacji na sytuacje, gdy osoba poszkodowana żyje i samodzielnie może dochodzić swoich roszczeń. Argumentacja opiera się na założeniu, że taka analogia godziłaby w przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka, a co za tym idzie byłaby sprzeczna z art. 30 Konstytucji RP. Co więcej, Sąd Najwyższy podkreślił, iż trwały uszczerbek na zdrowiu zakłóca co prawda spokój życia rodzinnego, ale nie jest równoznaczny z naruszeniem dobra osobistego. Niezakłócone lub jakościowo satysfakcjonujące relacje rodzinne nie stanowią wyodrębnionego dobra osobistego w takiej postaci, a stan zadowolenia z życia rodzinnego nie jest prawnie gwarantowany. Poszkodowany i rodzina nie tracą bowiem łączącej ich więzi, ulega ona jedynie zmianie i niejednokrotnie powoduje utrudnienia, ale jednak trwa nadal. Zdaniem Sądu ochroną nie może zostać objęte oczekiwanie, że relacje te będą miały jakąś z góry określoną, niezmienną postać, bądź też będą utrzymywać się na tak samo dobrym poziomie. Ich kształt i jakość zależą bowiem od zachowania łączących je osób, dlatego też tak długo jak relacja między takimi osobami trwa, tak długo mogą one ją dowolnie kształtować. Reasumując, w omawianej Uchwale wskazano, iż nie mieści się w koncepcji dobra osobistego wyobrażenie i uczucia osób bliskich odnośnie do oczekiwanej wersji więzi rodzinnych, praw i obowiązków wynikających z nawiązania i utrzymywania się takich więzi, sposobu realizacji czy intensywności obowiązków związanych z wykonywaniem roli rodzica, małżonka lub innej osoby bliskiej.

Sąd Najwyższy zauważył ponadto, że nałożenie obowiązku kompensacji szkód powstałych w wyniku ciężkiego uszczerbku na zdrowiu byłoby niedopuszczalnym kreowaniem przez sądy prawa deliktowego – wbrew modelowi ustawowemu, który przyznaje ustawie wyłączność regulacji praw i obowiązków.

[1] Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny, tj. DZ. U, z 2019 r. poz. 1145.

[2] Np. Wyrok SN z dnia 25.05.2011 r., sygn. II CSK 537/10, Wyrok SN z dnia 16.04.2014 r., sygn. V CSK 320/13; Wyrok SN z dnia 09.08.2016 r., sygn. II CSK 719/15; Wyrok SN z dnia 10.02.2017 r., sygn. V CSK 291/16.

[3] Podobne stanowisko wyrażono również w Uchwale SN z dnia 27.03.2018 r., sygn. III CZP 36/17 oraz Uchwale z dnia 27.03.2018 r., sygn. III CZP 69/17.