Squeeze out – kiedy akcjonariusz mniejszościowy zostaje skutecznie „wyciśnięty” ze spółki?

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14.09.2016 r. (sygn. III CZP 39/16) orzekł, że akcjonariusze mniejszościowi przestają być akcjonariuszami spółki akcyjnej z dniem uiszczenia przez akcjonariuszy większościowych ceny wykupu ustalonej przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie (art. 418 § 3 w zw. z art. 417 § 1 KSH).

Squeeze out, czyli tzw. wyciśnięcie akcjonariuszy – najprościej mówiąc polega na tym, że akcjonariusze większościowi posiadający określony udział kapitałowy w spółce mogą przeprowadzić przymusowy wykup akcji akcjonariuszy mniejszościowych i pozbawić ich w ten sposób statusu akcjonariusza. W spółce niepublicznej uprawnionymi do przymusowego wykupu są akcjonariusze, którzy (i) łącznie reprezentują nie mniej niż 95 % kapitału zakładowego, (ii) jest ich nie więcej niż pięciu, (iii) każdy z nich posiada nie mniej niż 5 % kapitału zakładowego.

Cena wykupu akcji jako punkt zapalny

Kluczowym elementem procedury przymusowego wykupu akcji przysługujących akcjonariuszom mniejszościowym jest ustalenie ceny wykupu. Wykupu dokonuje się po cenie ustalonej przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie albo przez sąd rejestrowy na wniosek zarządu w przypadku, gdy walne zgromadzenie nie dokona wyboru biegłego (art. 417 § 1 KSH). Akcjonariusze wykupujący akcje drobnych akcjonariuszy zobowiązani są do wpłacenia należności równej cenie wszystkich nabywanych akcji (cenie wykupu) na rachunek bankowy w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu przez zarząd. Zgodnie przyjmuje się, że ww. termin ma charakter zawity, a zatem jego naruszenie powoduje niedojście do skutku przymusowego wykupu akcji.

Pierwszy problem pojawia się, gdy cena ustalona przez biegłego odbiega od oczekiwań akcjonariuszy mniejszościowych. W tej sytuacji akcjonariusz mniejszościowy może złożyć do sądu rejestrowego wniosek, na skutek którego sąd samodzielnie zweryfikuje wycenę lub wyznaczy nowego biegłego, który dokona wyceny akcji (art. 418 § 3 w zw. z art. 417 § 1 w zw. z art. 312 § 8 KSH). W świetle wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23.10.2008 r. (sygn. V CSK 131/08) jest to wyłączna droga do zakwestionowania ceny ustalonej przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie.

Podwyższenie ceny wykupu akcji przez sąd – i co dalej?

Sądowa weryfikacja ceny wykupu może doprowadzić do podwyższenia ceny pierwotnie ustalonej przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie. Postanowienie wydane w tym przedmiocie nie podlega zaskarżeniu. W rezultacie możliwość podwyższenia ceny wykupu akcji przez sąd rejestrowy prowadzi do powstania szeregu istotnych problemów prawnych, które sprowadzają się m.in. do udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:

• czy akcjonariusze większościowi mają obowiązek dopłacić akcjonariuszom mniejszościowym różnicę powstałą pomiędzy ceną akcji zmodyfikowaną przez sąd rejestrowy a ceną pierwotnie ustaloną przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie?
• co się stanie, jeżeli akcjonariusze większościowi nie uiszczą zmodyfikowanej sądownie ceny wykupu akcji?
• czy utrata statusu akcjonariusza mniejszościowego następuje z chwilą uiszczenia przez akcjonariuszy większościowych ceny ustalonej pierwotnie przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie czy też ceny zmodyfikowanej przez sąd rejestrowy?

Zdaniem Sądu Najwyższego…

W wyroku z dnia 20.02.2008 r. (sygn. II CSK 441/07) Sąd Najwyższy uznał, że uiszczenie ceny wykupu akcji przez akcjonariuszy większościowych stanowi warunek sine qua non skuteczności procedury przymusowego wykupu akcji. W rezultacie uiszczenie ceny wykupu, jednakże bez uwzględnienia jej sądowej modyfikacji, powoduje upadek procedury przymusowego wykupu akcji. Tym samym, w świetle przywołanego wyroku akcjonariusze większościowi mogą w prosty sposób wycofać się z procedury squeeze out, jeżeli nie zapłacą akcjonariuszom mniejszościowym podwyższonej ceny za akcje.

W analizowanej uchwale Sąd Najwyższy przyjął odmienne stanowisko. Zdaniem Sądu Najwyższego, jeżeli sąd rejestrowy podwyższy cenę za akcje ustaloną przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie to akcjonariusze większościowi mają obowiązek dopłacić akcjonariuszom mniejszościowym powstałą z tego tytułu różnicę (są związani uchwałą o przymusowym wykupie akcji). Natomiast utrata praw do akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych następuje z chwilą uiszczenia przez akcjonariuszy większościowych ceny akcji ustalonej pierwotnie przez biegłego, bez względu na jej późniejszą zmianę dokonaną przez sąd rejestrowy. Sąd Najwyższy zastrzegł jednocześnie, że pomimo utraty uprawnień z akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych może dojść do skutecznej zmiany ceny akcji ustalonej przez biegłego zarówno w procedurze przymusowego wykupu, jak i odkupu (które w praktyce mogą toczyć się równocześnie). Oznacza to, że utrata statusu akcjonariusza mniejszościowego nie pozbawia – byłego już akcjonariusza – legitymacji do złożenia wniosku o wyznaczenie biegłego w celu sądowej weryfikacji ceny przymusowego wykupu akcji.

Zdaniem Sądu Najwyższego, za słusznością zaprezentowanego wyżej stanowiska przemawiają następujące argumenty:

• zgodnie z art. 418 § 3 KSH a contrario akcjonariusze mniejszościowi tracą wszelkie uprawnienia z akcji z chwilą uiszczenia całej ceny wykupu; mając na uwadze cel squeeze out’u, którym jest możliwie jak najszybsze „wyciśnięcie” akcjonariuszy mniejszościowych ze spółki należy przyjąć, że utrata statusu akcjonariusza mniejszościowego następuje już z chwilą uiszczenia ceny wykupu pierwotnie ustalonej w opinii biegłego wybranego przez walne zgromadzenie;
• w ocenie Sądu Najwyższego, w praktyce to akcjonariusze większościowi wybierają biegłego mającego dokonać wyceny akcji (bezpośrednio jako walne zgromadzenie lub pośrednio – wpływając na działający w tym zakresie zarząd spółki), a zatem muszą ponosić negatywne skutki związane z nieprawidłowością wyceny; taka wykładnia powinna powstrzymać walne zgromadzenie przed wyznaczaniem „zaprzyjaźnionych” biegłych, którzy mogliby zaniżać ceny akcji, a akcjonariusze większościowi nie ponosiliby z tego tytułu jakiegokolwiek ryzyka, gdyż bez konsekwencji mogliby się wycofać z procedury przymusowego wykupu akcji niezwłocznie po ustaleniu przez sąd rejestrowy niekorzystnej z ich punktu widzenia ceny akcji;
• 418 § 2 KSH przewiduje solidarną odpowiedzialność akcjonariuszy większościowych wobec spółki za zapłatę ceny akcji podlegających przymusowemu wykupowi; przy założeniu, że akcjonariusze większościowi byliby tylko uprawnieni do zapłaty ceny akcji podwyższonej przez sąd rejestrowy (a nie zobowiązani) to odpowiedzialność solidarna, o której mowa powyżej nigdy by nie powstała – tym samym art. 418 § 2 KSH byłby pozbawiony znaczenia normatywnego, co jest niedopuszczalne w świetle podstawowych zasad wykładni;
• przy założeniu, że akcje byłyby nabywane przez akcjonariusza większościowego dopiero po uiszczeniu przez niego zmodyfikowanej sądowo ceny akcji nie byłoby wiadome, jaki podmiot w toku procedury przymusowego wykupu miałby wykonywać uprawnienia z akcji (zwłaszcza, że dokumenty akcji znajdowałyby się w spółce); nie jest również jasne, jak należałoby oceniać sytuację, w której sąd rejestrowy nie zmieniłby ceny akcji ustalonej pierwotnie przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie albo gdyby taka cena została obniżona;
• skoro sąd rejestrowy w toku postępowania nie ustala ceny akcji podlegających przymusowemu wykupowi, lecz tylko „weryfikuje” jej prawidłowość, to uznać należy, że do ustalenia ceny akcji dochodzi już w momencie określenia ceny przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie.

Zdaniem autora…

Stanowisko zaprezentowane przez Sąd Najwyższy w analizowanej uchwale należy uznać za trafne. Na pierwszy plan wysuwają się przede wszystkim względy bezpieczeństwa obrotu prawnego, w świetle których należało w sposób wyraźny sprecyzować, kiedy akcjonariusz mniejszościowy przestaje być akcjonariuszem spółki oraz czy wobec utraty statusu akcjonariusza posiada legitymację do złożenia wniosku w celu sądowej weryfikacji ceny ustalonej przez biegłego (wybranego przez walne zgromadzenie). Za słuszny należy również uznać pogląd, zgodnie z którym akcjonariusz większościowy nie może odstąpić od procedury przymusowego wykupu akcji, jeżeli sąd rejestrowy podwyższy cenę akcji i tym samym obowiązany jest dopłacić akcjonariuszom mniejszościowym powstałą w ten sposób różnicę w cenie. Przyjęcie założenia odmiennego wywołałoby szereg problemów prawnych związanych z określeniem skutków odstąpienia od procedury przymusowego wykupu (rzeczowych, obligacyjnych), w tym dotyczących sytuacji prawnej akcjonariusza mniejszościowego.