Dowód to instrument postępowania sądowego, którego przedmiotem są fakty, mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.). Za fakty prawnie istotne uważa się zjawiska zachodzące w świecie zewnętrznym, jak również stany lub przeżycia związane z ludzką psychiką, które wywierają wpływ na dany stosunek prawny[1].
Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (art. 233 § 1 k.p.c.).
Istnieje wiele klasyfikacji dowodów, ale z perspektywy tego artykułu najistotniejszy jest podział na dowód bezpośredni (również nazywany dowodem pierwotnym) oraz dowód pośredni (również zwany dowodem pochodnym). W przypadku dowodu bezpośredniego sąd w oparciu o indywidualne obserwacje może dane stwierdzenie wprost zweryfikować[2]. Charakter pośredni dowodu zatem oznacza, że sąd ustala dany fakt za sprawą innego faktu lub faktów.
Z punktu widzenia przeprowadzenia dowodu w sprawie cywilnej najważniejszą regulację stanowi art. 235 § 1 k.p.c., z którego to wynika zasada bezpośredniości. Różne jej rozumienie na przestrzeni lat wpływało na zastosowanie dowodu pośredniego w postępowaniu cywilnym. Zasada bezpośredniości ma bowiem dwa aspekty – podmiotowy oraz przedmiotowy. Pierwszy z aspektów dotyczy prowadzenia postępowania dowodowego bezpośrednio przed sądem. Drugi odnosi się do korzystania przez sąd w pierwszej kolejności z dowodów bezpośrednich, a w drugiej kolejności z dowodów pośrednich.
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że art. 235 § 1 k.p.c. reguluje zasadę bezpośredniości jedynie w aspekcie podmiotowym, statuując tę zasadę i ustanawiając od niej wyjątki[3]. Zasada bezpośredniości w aspekcie przedmiotowym nie została ujęta w sposób odrębny w żadnym z przepisów kodeksu postępowania cywilnego. W razie, gdy w sprawie przeprowadzono zarówno dowód bezpośredni, jak i dowód pośredni, względnie różne dowody, z których jeden jest mniej, a drugi bardziej pośredni, sąd może wziąć to pod uwagę dokonując oceny tych dowodów[4]. Warto zaznaczyć, że z przepisów k.p.c. nie wynika żadna hierarchia dowodów. Sąd działa w zgodzie z art. 233 § 1 k.p.c. i na tej podstawie ocenia przydatność danego dowodu.
Oznacza to, że dowód pośredni jest w pełni zaakceptowany i w przypadku zgłoszenia go przez stronę, dla udowodnienia istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy faktów, sąd musi go wziąć pod uwagę, nawet jeżeli istnieje dowód bezpośredni na ten sam fakt.
Do przykładów akceptowanego przez orzecznictwo wykorzystania dowodu pośredniego należą:
- dowód z protokołu rozprawy dokumentujących zeznania świadków oraz przesłuchanie stron (dokument urzędowy) – zamiast przeprowadzenia dowodu z zeznań świadków i przesłuchania stron (tak SA w Gdańsku w sprawie V AGa 94/20[5]).
- dowód z opinii biegłego w formie pisemnej – bez potrzeby wzywania biegłego na rozprawę celem złożenia wyjaśnień (tak SN w sprawie II PK 97/11[6]);
- dowód z zeznań świadka „ze słyszenia” – osoby przedstawiającej spostrzeżenia usłyszane od kogoś innego, zamiast przesłuchania bezpośredniego świadka zdarzenia (tak SN w wyroku z 25.01.2012 r., sygn. akt V CNP 14/11).
Dowód z protokołu zeznań świadka jest wyłącznie dowodem na treść zeznań świadka – nie jest dowodem na prawdziwość zeznań. Ponadto przeprowadzenie dowodu z dokumentu w postaci protokołu zeznań świadka złożonych w innej sprawie nie powoduje, że zbędny staje się dowód z zeznań tego świadka[7]. Jednak w wielu przypadkach przeprowadzenie takiego dowodu wystarcza, co sprzyja szybszemu zakończeniu postępowania.
W przypadku dowodu z opinii biegłego dopuszczalne są dwie formy – pisemna i ustna (wyboru dokonuje sąd). Forma pisemna jest w szczególności uzasadniona koniecznością wyjaśnienia technicznych i zawiłych zagadnień, w sposób zrozumiały dla stron. W pozostałych przypadkach uznaje się, że wystarczy forma ustna[8]. Niemniej jednak sąd w każdej sytuacji powinien ocenić potrzebę dodatkowego wezwania biegłego na rozprawę, w przypadku pojawienia się wątpliwości co do zagadnień opinii (art. 286 k.p.c.)[9]. Orzecznictwo jak dotąd nie wskazało, kiedy obligatoryjne jest wezwanie na rozprawę.
Ciekawy przykład zastosowania dowodu pośredniego stanowi dowód z przesłuchania świadka „ze słyszenia”. Nie sposób znaleźć jednej właściwej linii orzeczniczej potwierdzającej lub negującej zastosowanie tego rodzaju dowodu. Uznaje się jednak, że zeznania polegające na przekazaniu wyłącznie relacji innych osób nie dyskwalifikują takiego świadka. Wątpliwości budzi głównie moc dowodowa. Natomiast SN przyjął, że ocena wiarygodności takiego świadka podlega swobodnej ocenie sądu, a przekreślanie z góry przydatności tego dowodu jest niewłaściwe[10].
Przeprowadzenie dowodu pośredniego sprawia, że sąd dysponuje szerszym katalogiem materiałów, na których może oprzeć końcowe rozstrzygnięcie. Zagrożenie budzi jednak sposobność rozstrzygnięcia sprawy wyłącznie na podstawie dowodów pośrednich. Orzecznictwo uznaje taką okoliczność za naruszenie zasady bezpośredniości. W szczególności dot. to takich przypadków, jak dokonanie przez sąd ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świadków zawartych w aktach dochodzenia[11], czy dokonanie przez sąd II instancji ustaleń na podstawie zeznań świadków przesłuchanych w innej sprawie cywilnej, w której wnioskodawca nie był stroną[12]. W takich wypadkach strona może podnieść zarzut naruszenia art. 235 § 1 k.p.c. w apelacji.
——————
[1] E. Rudkowska-Ząbczyk [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. E. Marszałkowska-Krześ, I. Gil, Warszawa 2024, art. 227.
[2] Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 160.
[3] Por. wyrok SN z 12.04.2018 r., sygn. akt II CSK 399/17, postanowienie SN z 14.06.2018 r., sygn. akt V CSK 349/17.
[4] Wyrok SN z 12.04.2018 r., sygn. akt II CSK 399/17.
[5] Wyrok SA w Gdańsku z 18.12.2020 r., sygn. akt V AGa 94/20.
[6] Wyrok SN z 23.01.2012 r., sygn. akt II PK 97/11.
[7] P. Rylski [w:] A. Olaś, M. Jaślikowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2024, art. 235.
[8] Ibidem, art. 278.
[9] Wyrok SN z 23.01.2012 r., sygn. akt II PK 97/11.
[10] Wyrok SN z 25.01.2012 r., sygn. akt V CNP 14/11.
[11] Wyrok SN z 29.03.1973 r., sygn. akt II CR 75/73.
[12] Postanowienie SN z 25.11.1997 r., sygn. akt III CKN 258/97.
