Fundacja rodzinna – nowy projekt ustawy

Proces wprowadzenia oczekiwanego rozwiązania prawnego, które w swoim zamierzeniu ma pozwolić na skuteczną ochronę i sukcesję majątku przedsiębiorców wreszcie nabiera tempa. W dniu 08.11.2022 r. Rządowe Centrum Legislacji opublikowało nową wersję projektu ustawy o fundacji rodzinnej („Projekt ustawy”). To efekt współpracy projektodawcy oraz organizacji przedsiębiorców, firm rodzinnych, a także podmiotów oferujących doradztwo w zakresie sukcesji majątkowej.

Zgodnie z założeniami projektodawcy, celem Projektu ustawy jest kompleksowe wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych poprzez dodanie do systemu prawa instytucji służącej do gromadzenia rodzinnego majątku, pozwalającej na zatrzymanie kapitału w kraju na wiele pokoleń oraz zwiększenie potencjału krajowych inwestycji.

Fundacja rodzinna ma minimalizować ryzyko nieudanej sukcesji i gwarantować kontynuację działalności biznesowej. Ponadto przekazanie majątku fundacji rodzinnej ma chronić go przed podziałem, umożliwić jego pomnażanie, a więc także czerpanie z niego korzyści, które będzie można przeznaczyć na pokrycie kosztów utrzymania osób wskazanych przez fundatora. Kluczowe jest bowiem zapewnienie ciągłości przedsiębiorstwa prywatnego, w szczególności dla celów zabezpieczenia rodziny. Istotne jest przy tym, aby fundacja rodzinna była w stanie zaspokajać potrzeby beneficjentów, którymi co do zasady będą członkowie rodziny (choć mogą to być również inne osoby, szczególnie w sytuacji braku możliwości kontynuowania działalności firmy przez najbliższych).

Najnowszy projekt ustawy o fundacji rodzinnej reguluje kwestie ustanawiania, organizacji, funkcjonowania, rozwiązania i likwidacji fundacji rodzinnej oraz prawa i obowiązki fundatora i beneficjenta. Uzupełniająco wprowadzono także zmiany w zakresie prawa do zachowku oraz reguły opodatkowania w związku z ustanowieniem i działalnością fundacji rodzinnej. Powyższe kwestie zostaną omówione w niniejszej publikacji.

Czym jest fundacja rodzinna i jaki jest jej cel?

Fundacje rodzinne wspierają proces sukcesji, ułatwiając przekazanie biznesu sukcesorom przez nestora. Ponadto zapewniają akumulację kapitału oraz pozwalają zapewnić członkom rodziny środki na bieżące koszty życia i utrzymania.

Polska nie będzie pierwszym krajem, który zaoferuje firmom rodzinnym instrument do ochrony majątku przed roztrwonieniem przez pokolenia. Instytucja fundacji rodzinnej od dawna bowiem funkcjonuje w ustawodawstwie wielu europejskich państw, m.in. w Niemczech („Familienstiftung”), Szwajcarii („Familienstiftung”) czy Szwecji („Stiftelse”) i stanowi w istocie swego rodzaju „powrót do korzeni” i znanego już z prawa rzymskiego modelu fundacji, ponieważ, jak podkreśla projektodawca, „pierwsze znane w prawie fundacje były tworzone w celach prywatnych, rodzinnych”, a dopiero znacznie później „stały się podmiotami działającymi w celach dobroczynnych”. Sama nazwa „fundacja rodzinna” nawiązuje, jak podkreśla się w uzasadnieniu Projektu, „do najświetniejszych tradycji prawnych”, a jej zadaniem „będzie realizacja celów określonych przez fundatora, w oparciu o przekazany przez niego majątek. Pozwoli to budować ład rodzinny, co szczególnie dotyczy rodzin związanych z biznesem oraz będzie służyć akumulacji kapitału. To z kolei zwiększa szanse na podjęcie aktywności inwestycyjnej”.

W aktualnym stanie prawnym przekazanie rodzinnego przedsiębiorstwa może nastręczać trudności. Często właściciele decydują się przekazać swoje przedsiębiorstwo w formie darowizny albo spadku. Choć pozwala to przekazać stery władzy wybranemu następcy, to jednak nie zabezpiecza sukcesji przedsiębiorstwa na przyszłość, tj. dalsze pokolenia. Dotychczasowym rozwiązaniem, aby zapewnić nierozerwalność majątku, są również fundusze inwestycyjne gromadzące rodzinne aktywa. Nie odpowiadają one jednak na potrzebę zabezpieczenia stałych środków na bieżące koszty życia dla członków rodziny. Co więcej, przeniesienie majątku do zagranicznych fundacji lub trustów prowadzi do „emigracji majątku” i jego rozproszenia.

Remedium na te problemy to fundacja rodzinna, która ma być podmiotem odpowiedzialnym za zarządzanie majątkiem firmy rodzinnej. Jednocześnie fundacja rodzinna ma zabezpieczać ten majątek dla wskazanej przez fundatora grupy osób – najczęściej najbliższej rodziny.

Fundację rodzinną można więc przyrównać do sejfu rodzinnego. Ma ona zapewnić rodzinie środki finansowe, a przy tym realizować wizję fundatora i dbać o wartości przyjęte przez niego w prowadzonym biznesie. Idea fundacji rodzinnej – jak słusznie wskazuje Ministerstwo Rozwoju i Technologii – opiera się na założeniu, że biznes i rodzina są formalnie od siebie odseparowane, ponieważ majątek rodzinny staje się własnością fundacji. Fundacja rodzinna jest więc środkiem do celu – funkcjonowania przedsiębiorstwa przez pokolenia i zabezpieczenia potrzeb finansowych beneficjentom.

Kto może być założycielem fundacji rodzinnej?

Założycielem fundacji (fundatorem) będzie mogła być wyłącznie osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Projekt ustawy przewiduje, że fundację rodzinną będzie mogło utworzyć kilku fundatorów, również przez osoby niespokrewnione (w takiej sytuacji fundatorzy wykonują prawa i obowiązki fundatora wspólnie, chyba że statut stanowi inaczej). Wyjątkiem jest fundacja ustanowiona w testamencie, która będzie mogła mieć tylko jednego fundatora. Takie ograniczenie wynika z prawa spadkowego, które dopuszcza możliwość sporządzenia testamentu jedynie przez jednego spadkodawcę.

Prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne. Jednakże może on w statucie zrezygnować z wykonywania swoich uprawnień oraz upoważnić inną osobę do ich wykonywania, co będzie rozwiązaniem na wypadek ewentualnej niemożności realizacji niektórych zadań osobiście przez fundatora, np. z powodu choroby.

Co istotne, przeniesienie mienia na fundację rodzinną przerywa związek między tym mieniem a jego dotychczasowym właścicielem, dlatego fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej. Przekazanie majątku do fundacji nie może pogarszać sytuacji wierzycieli fundatora w związku z zaciągniętymi przez niego zobowiązaniami cywilnoprawnymi. W związku z tym, fundacja rodzinna będzie odpowiadała solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania (wymagalne i niewymagalne) powstałe przed ustanowieniem fundacji (dotyczy to także obowiązków alimentacyjnych fundatora, za które fundacje będzie odpowiadała subsydiarnie). Roszczenia osób, wobec których fundatora obciąża obowiązek alimentacyjny, niezależnie od tego czy są beneficjentami czy nie, będą zaspokajane w pierwszej kolejności. Odpowiedzialność fundacji będzie ograniczać się do wartości mienia przekazanego przez fundatora według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela.

Jak założyć fundację rodzinną?

Aby założyć fundację rodzinną konieczne będzie:

• złożenie przez fundatora oświadczenia o utworzeniu fundacji rodzinnej (w akcie założycielskim albo w testamencie) w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności;
• ustalenie statutu fundacji rodzinnej, w którym będą uregulowane najważniejsze aspekty dotyczące funkcjonowania fundacji rodzinnej oraz ustanowionych w niej organów;
• sporządzenie spisu majątku w formie pisemnej (aktualizowany przez zarząd na koniec każdego roku obrotowego; spis będzie miał znaczenie dla wysokości opodatkowania poszczególnych wypłat na rzecz beneficjentów);
• ustanowienie organów wymaganych przez ustawę lub statut;
• wniesienie przez fundatora mienia o wartości określonej w statucie (co najmniej 100 000 zł) na pokrycie funduszu założycielskiego – przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w ciągu dwóch lat od wpisania do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie;
• wpis do rejestru fundacji rodzinnych.

Z chwilą sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu powstaje fundacja rodzinna w organizacji. Natomiast fundacja rodzinna w organizacji staje się fundacją rodzinną i uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych.

W przypadku gdy fundacja rodzinna nie została wpisana do rejestru fundacji rodzinnych w terminie sześciu miesięcy od dnia sporządzenia aktu założycielskiego albo ogłoszenia testamentu albo w przypadku gdy postanowienie sądu odmawiające zarejestrowania stało się prawomocne, fundacja rodzinna w organizacji ulega rozwiązaniu. Jeśli taka fundacja rodzinna w organizacji nie jest w stanie niezwłocznie pokryć w pełni wierzytelności beneficjentów i osób trzecich, zarząd dokona likwidacji (w przypadku braku zarządu, fundator, zgromadzenie beneficjentów albo sąd rejestrowy ustanawia likwidatora albo likwidatorów). Likwidacja fundacji rodzinnej w organizacji będzie przebiegać tak samo jak likwidacja samej fundacji rodzinnej.

Kto może być beneficjentem?

Fundacja rodzinna będzie spełniała na rzecz określonych przez jej fundatora beneficjentów określone świadczenia, tj. przenoszenie na niego środków albo oddawanie ich beneficjentowi do korzystania (zgodnie z wolą fundatora wyrażoną w statucie oraz informacjami zawartymi w liście beneficjentów). W szczególności będzie mogło to być pokrycie kosztów utrzymania, kształcenia, leczenia i opieki beneficjenta. W przypadku organizacji pozarządowych świadczenie może być przeznaczone na wsparcie działalności pożytku publicznego.

Beneficjentem, a więc osobą odnoszącą określone korzyści zgodnie z wolą fundatora, będzie mogła być osoba fizyczna, organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego albo fundator fundacji rodzinnej. Ustawa nie przewiduje wymogu pokrewieństwa między fundatorem a beneficjentem. Beneficjentem może być również fundator, który w ten sposób zapewni sobie środki w celu zaspokojenia jego bieżących potrzeb.

Oprócz ogólnego wskazania w statucie, szczegółowe dane dotyczące beneficjenta i jego uprawień będą określone w liście beneficjentów, której jawność (np. dla pozostałych beneficjentów) może być wyłączona przez fundatora. Uprawnienie to nie dotyczy zachowania w tajemnicy tożsamości beneficjentów np. wobec organów administracji skarbowej, lecz poufności w relacjach prywatnoprawnych.

Fundator może zastrzec, że przedmioty przypadające małoletniemu beneficjentowi z tytułu świadczeń od fundacji rodzinnej nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. Świadczenie od fundacji rodzinnej może być przyznane pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu, np. pod warunkiem ukończenia określonego wieku.

Fundator będzie mógł dokonać zmian w zakresie beneficjentów i przysługujących im świadczeń, bez ograniczeń, w tym także czasowych (jeżeli fundacja rodzinna ma więcej niż jednego fundatora, zmiana beneficjenta lub jego uprawnień, może być dokonana za zgodą pozostałych fundatorów, chyba że statut stanowi inaczej).

Funkcjonowanie fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna będzie stanowiła odrębną kategorię osób prawnych i będzie nabywała osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim.

Fundacji rodzinnej nie należy utożsamiać z fundacjami publicznymi, dlatego w Projekcie ustawy wskazano, że ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach nie będzie miała zastosowania.

Fundacja rodzinna będzie zarządzać majątkiem w oparciu o mienie, jakie przekaże jej fundator lub inne osoby (nie tylko najbliższe, bowiem fundacja rodzinna będzie mogła otrzymać darowiznę od dowolnej osoby fizycznej i prawnej) oraz wypracowane zyski, majątek nabyty w zamian za majątek dotychczas posiadany itp. Podstawowym zadaniem będzie także ochrona posiadanego majątku przed utratą czy zmniejszeniem wartości.

Co istotne, projektodawca wskazuje, że fundacja rodzinna będzie mogła zaciągać zobowiązania wyłącznie w celu zapewnienia jej bieżącej działalności, np. z tytułu wynagrodzenia za pracę w organach, najmu powierzchni biurowej, obsługi rachunku bankowego, itp.

Siedzibą fundacji rodzinnej będzie miejscowość, w której jej zarząd będzie mieć siedzibę, chyba że statut będzie stanowił inaczej.

Fundacja rodzinna może zakończyć swoją działalność i przejść w stan likwidacji z wykorzystaniem mechanizmów znanych w prawie spółek. Rozwiązanie fundacji rodzinnej wystąpi w przypadku, gdy właściwe organy fundacji rodzinnej podejmą stosowną uchwałę w tym zakresie (w wyjątkowych sytuacjach fundację rodzinną będzie mógł rozwiązać sąd).

Organy fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna, podobnie jak spółki prawa handlowego, będzie działać przez swoje organy: zarząd, radę nadzorczą oraz zgromadzenie beneficjentów. Taki podział ma przede wszystkim zapewnić sprawne zarządzanie fundacją rodzinną i wybór następców w przypadku wygaśnięcia mandatu członka danego organu.

• Zarząd będzie organem zarządzającym dla fundacji rodzinnej, który prowadzi jej sprawy oraz reprezentuje ją na zewnątrz. To na zarządzie będzie ciążyć odpowiedzialność za faktyczną realizację celów, dla których fundacja rodzinna została utworzona. Zarząd będzie pośrednikiem między fundacją a beneficjentami i będzie wykonywał ich uprawnienia w oparciu o utworzoną listę beneficjentów. Zarząd może być jedno- albo wieloosobowy (bez limitu). Członkiem zarządu może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, nieskazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwa określone w przepisach rozdziałów XXXIII-XXXVII Kodeksu karnego.

• Rada nadzorcza będzie co do zasady organem fakultatywnym, jednakże obowiązek jej powołania powstanie, gdy liczba beneficjentów przekroczy 25 osób. Głównym zadaniem rady nadzorczej jest sprawowanie nadzoru nad działalnością zarządu i jej zgodności z prawem oraz aktami obowiązującymi w fundacji rodzinnej. Członkiem rady nadzorczej będzie mogła być osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych.

• Zgromadzenie beneficjentów będzie obligatoryjnym organem ustanawianym w statucie przez fundatora. To więc fundator określi, którzy beneficjenci są uprawnieni do uczestnictwa w zgromadzeniu, a którzy pozostaną beneficjentami pasywnymi (otrzymującymi jedynie świadczenia). Zgromadzenie beneficjentów będzie działało w przypadku wystąpienia okoliczności faktycznych wymagających podjęcia decyzji w konkretnych, ściśle określonych w ustawie bądź statucie sprawach, np. zatwierdzenie sprawozdania finansowego, udzielenia absolutorium członkom zarządu. Jego głównym celem będzie zachowanie ciągłości funkcjonowania pozostałych organów, a tym samym właściwego działania fundacji rodzinnej.

Działalność gospodarcza w fundacji rodzinnej

Fundacja rodzinna co do zasady nie będzie mogła wykonywać działalności gospodarczej. Nowy Projekt ustawy wprowadza jednak wyjątek w postaci możliwości wykonywania działalności polegającej na:

• zbywaniu mienia, którego jest posiadaczem lub właścicielem, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia,
• najmie, dzierżawie lub udostępnianiu na innej podstawie mienia, którego jest posiadaczem lub właścicielem,
• przystępowaniu i uczestnictwie w spółkach handlowych, funduszach inwestycyjnych, spółdzielniach oraz podmiotach o podobnym charakterze mających swoją siedzibę w kraju lub zagranicą,
• nabywaniu i zbywaniu papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze,
• udzielaniu wybranym podmiotom pożyczek,
• obrocie zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej, w tym wypłatą świadczeń beneficjentowi lub
• prowadzeniu przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rolnego.

Co ważne, zgodnie z Projektem ustawy fundacja rodzinna będzie mogła nabyć przedsiębiorstwo osoby fizycznej, jednakże przedsiębiorstwo takie nie będzie mogło być prowadzone w przypadkach innych niż wyżej wskazane.

Należy pamiętać, że prowadzenie działalności gospodarczej przez fundację rodzinną poza ww. zakresem będzie zagrożone utratą zwolnienia z CIT.

Kwestie spadkowe

W Projekcie ustawy przewidziano możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku (w całości i w części) oraz jego rozłożenia na raty, odroczenia terminu płatności, obniżenia wysokości zachowku, z zastrzeżeniem uwzględnienia sytuacji osobistej oraz majątkowej uprawnionego do zachowku, jak także obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Co przy tym istotne, świadczenia otrzymane przez uprawnionego od fundacji rodzinnej obniżą wartość zachowku, a otrzymany zachowek pomniejszy wartość przyszłych świadczeń przysługujących beneficjentowi od fundacji rodzinnej.

Fundacja odpowiada za zapłatę zachowku jako spadkobierca lub obdarowany (w zależności, czy otrzymała spadek po fundatorze albo innej osobie, czy darowiznę). Fundacja będzie ponadto odpowiadać za zachowek z tytułu wniesienia przez fundatora będącego spadkodawcą funduszu założycielskiego, o ile wniesienie to nastąpi w ciągu 10 lat przed śmiercią fundatora. Podobnie osoby, które otrzymają mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, będą odpowiadać za zachowek, o ile mienie to zostanie im przekazane w ciągu 10 lat przed śmiercią fundatora.

Nowelizacja KPC

Fundacja rodzinna pociągnie za sobą konieczność nowelizacji KPC w dwóch obszarach.

Pierwszym z nich będzie wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego uzyskanie tytułu wykonawczego w celu prowadzenia egzekucji z majątku fundacji rodzinnej. W związku z tym Projektu ustawy przewiduje dodanie art. 778³ KPC, który stanowi, że „tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko fundatorowi fundacji rodzinnej sąd nadaje klauzulę wykonalności przeciwko fundacji rodzinnej ponoszącej odpowiedzialność za zobowiązania fundatora, jeżeli egzekucja przeciwko fundatorowi okaże się bezskuteczna, jak również wtedy, gdy jest oczywiste, że egzekucja ta będzie bezskuteczna.”.

Po drugie, korzystnym rozwiązaniem zaproponowanym w brzmieniu nowego Projektu ustawy jest umożliwienie rozstrzygania sporów wewnętrznych dotyczących fundacji rodzinnych przez sąd arbitrażowy. Dostosowany zostanie w tym zakresie art. 1163 KPC, który przewiduje szczególną regulację związaną z zapisem na sąd polubowny zamieszczonego w umowie lub statucie spółki handlowej. Zmieniony w nim przepis § 3 pozwoli na odpowiednie stosowanie § 1 i 2 do zapisów na sąd polubowny zawartych w statucie fundacji rodzinnej, spółdzielni lub stowarzyszenia.

Kwestie podatkowe

Po pierwsze, wyłączone z opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn będzie nabycie przez osoby fizyczne będące beneficjentami (w tym fundatorami) własności rzeczy lub praw majątkowych stanowiących przedmiot świadczenia otrzymany od fundacji rodzinnej (fundacji rodzinnej w organizacji) oraz stanowiący mienie otrzymane w związku z ich rozwiązaniem, o ile następować to będzie na podstawie tytułu określonego w ustawie o podatku od spadków i darowizn.

Po drugie, nabycie przez osoby fizyczne od fundacji rodzinnej świadczeń oraz mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej będzie opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Wysokość podatku będzie uzależniona od stopnia pokrewieństwa beneficjenta z fundatorem:

• zwolnienie w przypadku fundatora oraz osób bliskich należących do tzw. „grupy zero” w stosunku do fundatora (małżonek, zstępny, wstępny, pasierb, rodzeństwo, ojczym, macocha);
• 15% w przypadku pozostałych osób (dalszych krewnych i osób trzecich). W takiej sytuacji podatek będzie potrącany przez fundację rodzinną działającą w charakterze płatnika.

Co przy tym istotne, zwolniona z ww. podatku dochodowego od osób fizycznych zostanie tylko część świadczenia oraz mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej nabytego przez fundatora lub osobę należącą do „grupy zero” w stosunku do fundatora, odpowiadająca proporcji udziału majątku fundatora wniesionego przez danego fundatora do całości wkładów do fundacji (zamieszczonej w spisie majątku).

Po trzecie, fundacja rodzinna, co do zasady, ma być objęta podmiotowym zwolnieniem od podatku dochodowego od osób prawnych. Zwolnienie to nie znajdzie jednak zastosowania w dwóch przypadkach:

• do podatku dochodowego od świadczeń dokonywanych przez fundację rodzinną na rzecz beneficjenta lub fundatora oraz od mienia przekazanego w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej (15%);
• w sytuacji prowadzenia przez fundację rodzinną działalności gospodarczej w zakresie dopuszczanym przez ustawę.

Po czwarte, zgodnie z deklaracją Ministerstwa Finansów, wniesienie aktywów (np. udziałów, nieruchomości) do fundacji rodzinnej ma być neutralne podatkowo, jednakże zasada ta ma być dopiero wprost wprowadzona do Projektu ustawy.

Zgodnie z założeniami Projekt ustawy ma wejść w życie w pierwszej połowie 2023 roku.

W przypadku chęci omówienia możliwości jakie da Fundacja Rodzinna w zakresie ewentualnej strukturyzacji majątku rodzinnego, Kancelaria RKKW pozostaje do Państwa dyspozycji – zachęcamy do kontaktu pod adresami: karol.szymanski@rkkw.pl, piotr.letolc@rkkw.pl oraz maria.czainska@rkkw.pl

***

Autorką wpisu jest radca prawny Maria Czaińska, Counsel w Kancelarii RKKW.