Dowód z protokołu zeznań świadka przesłuchanego w innym postępowaniu jest dowodem z dokumentu urzędowego odzwierciedlającego treść tych zeznań. Przeprowadzenie tego dowodu nie narusza zasady bezpośredniości (art. 235 § 1 KPC), jego charakter należy jednak uwzględnić przy ocenie dokonywanej na podstawie art. 233 § 1 KPC – tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12.04.2018 r. (sygn. akt II CSK 399/17).
Stan faktyczny
Sprawa powstała na tle transakcji nabycia kilku nieruchomości. Transakcja przewidywała m.in. ustanowienie hipotek na nieruchomościach na rzecz banku kredytującego zakup. Umowa nabycia nieruchomości została zawarta pod warunkiem nieskorzystania przez Agencję Nieruchomości Rolnych („ANR”) z prawa pierwokupu. Po zawarciu umowy warunkowej właściciele nieruchomości (zbywcy) oraz bank złożyli do sądu wieczystoksięgowego wnioski o wpis hipotek, co zostało ujawnione w postaci wzmianki o złożeniu wniosków o wpis hipoteki. Nie czekając na decyzję ANR, zbywcy i nabywca zawarli dwie stanowcze umowy sprzedaży nieruchomości. Po tym zdarzeniu ANR skorzystała z prawa pierwokupu. Skutkowało to wszczęciem postępowania sądowego i unieważnieniem obu umów. Na czas trwania postępowania o unieważnienie umów, sąd wieczystoksięgowy zawiesił postępowanie o wpis hipotek do ksiąg wieczystych. Ponadto w sposób nieuprawniony sekretarz sądowy dokonał wykreślenia wzmianki o wniosku o wpis hipotek. Czynność ta była przedmiotem karnego postępowania przygotowawczego. Postępowanie zostało ostatecznie umorzone ze względu na brak umyślności sekretarza sądowego w dokonaniu czynu. W toku postępowania przygotowawczego sekretarz sądowy złożył zeznania utrwalone w protokole.
Sprawa, w której orzekł Sąd Najwyższy, dotyczyła roszczenia o odszkodowanie z tytułu niezgodnego z prawem działania przy wykonywaniu władzy publicznej — wykreślenia wzmianki. W toku postępowania przed sądami rozpoznającymi sprawę oraz przed Sądem Najwyższym powstała kwestia oceny dopuszczalności skorzystania z protokołu zeznań sekretarza sądowego, złożonych w toku postępowania przygotowawczego. Protokół ten bowiem stał się częścią materiału dowodowego. W szczególności sąd apelacyjny rozpoznający sprawę w II instancji stwierdził, że zastąpienie dowodu z zeznania świadka dowodem z dokumentu jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy świadek z różnych przyczyn (np. śmierci) nie mógłby złożyć zeznań przed sądem – co nie miało miejsca w rozpoznawanej sprawie.
Rozstrzygnięcie SN
Sąd Najwyższy poczynił dwa kluczowe ustalenia. Po pierwsze dokonał wyróżnienia w ramach zasady bezpośredniości jej dwóch aspektów — podmiotowego i przedmiotowego. Według SN, art. 235 § 1 KPC reguluje jedynie zasadę bezpośredniości w aspekcie podmiotowym, statuując tę zasadę i ustanawiając od niej wyjątki. W ramach rozważanego aspektu podmiotowego, sąd orzekający w procesie cywilnym bezpośrednio zapoznaje się z całym materiałem zgromadzonym w sprawie. Dowody przeprowadza się bezpośrednio przed sądem orzekającym. Zasada bezpośredniości w aspekcie przedmiotowym nie została ujęta w sposób odrębny w żadnym z przepisów KPC. W razie, gdy w sprawie przeprowadzono zarówno dowód bezpośredni, jak i dowód pośredni, względnie różne dowody, z których jeden jest mniej, a drugi bardziej pośredni, sąd może wziąć to pod uwagę dokonując oceny tych dowodów (art. 233 § 1 KPC).
Po drugie, SN zwrócił również uwagę na doniosłość zasady kontradyktoryjności w analizowanej kwestii. W ramach obowiązywania tej zasady strony decydują o tym, jakie dowody (bezpośrednie, mniej lub bardziej pośrednie) zgłaszają na poparcie swych twierdzeń. Strona może poprzestać na zgłoszeniu wniosku o przeprowadzenie dowodu pośredniego mimo istnienia dowodu bezpośredniego. Do sądu należy w takim wypadku ocena wiarygodności oraz mocy przeprowadzonego dowodu. Sąd nie może jednak pominąć dowodu powołanego przez stronę uzasadniając to tym, że ma on charakter pośredni . Sąd może tylko rozważyć przeprowadzenie dodatkowo, z urzędu, dowodu, który jest mniej pośredni niż dowód powołany przez stronę bądź dowodu, który jest bezpośredni. Przeprowadzenie dowodu mniej pośredniego lub też dowodu bezpośredniego wchodzi ponadto w rachubę na wniosek strony przeciwnej. Sąd nie może pominąć dowodu bezpośredniego lub mniej pośredniego zgłoszonego przez stronę, powołując się na to, że dysponuje innymi dowodami, które mają charakter pośredni lub bardziej pośredni.
Przedstawione przez SN reguły mają zastosowanie w sytuacji, w której zgłaszane są dowody z dokumentów znajdujących się w aktach postępowania w innej sprawie, w tym w postaci protokołów z przesłuchania świadków. Gdy sąd przeprowadza dowód z protokołu przesłuchania świadka przeprowadzonego w innym postępowaniu, nie zachodzi odstępstwo od zasady bezpośredniości w znaczeniu podmiotowym (art. 235 § 1 k.p.c.). Dowód z tego dokumentu przeprowadzany jest przed sądem (składem) orzekającym. Jest to więc dowód z dokumentu urzędowego odzwierciedlającego treść tego zeznania.
Strona może poprzestać na zgłoszeniu wniosku o przeprowadzenie dowodu z protokołu przesłuchania świadka w innym postępowaniu, choćby możliwe było także zgłoszenie wniosku o przesłuchanie tego świadka. Sąd nie może pominąć takiego dowodu uzasadniając to tym, że w sprawie należało wnioskować o bezpośrednie przesłuchanie świadka. Przesłuchanie świadka wchodzi w grę, gdy zawnioskuje o to jedna ze stron lub sąd dopuści taki dowód z urzędu.
Wnioski praktyczne
Rozstrzygnięcie SN należy ocenić jako trafne. Sąd Najwyższy odszedł w tym wyroku od linii orzeczniczej, w której wskazywano, że dokonanie przez sąd ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świadków zawartych w aktach dochodzenia pozostaje w jaskrawej sprzeczności z zasadą bezpośredniości i dlatego jest niedopuszczalne[1]. W glosowanym orzeczeniu wprost wskazano, że protokół zeznań świadka złożony w innym postępowaniu nie narusza zasady bezpośredniości w aspekcie podmiotowym. Z kontradyktoryjności procesu wynika zaś, że to strona jest dysponentem materiału dowodowego, który zaofiarowuje sądowi, natomiast sąd jest obowiązany dokonać jego oceny. Jeżeli strona przeciwna nie złoży wniosku o przeprowadzenie dowodu bezpośredniego lub mniej pośredniego, lub sąd nie dopuści takiego dowodu z urzędu (co powinno mieć miejsce jedynie w wyjątkowych sytuacjach), to sąd jest w tym zakresie związany wnioskiem dowodowym strony[2].
Wyrok SN — z praktycznego punktu widzenia — ma doniosłe znaczenie. Po pierwsze strona, która nie zna aktualnego miejsca zamieszkania świadka, a posiada jego zeznania złożone w innej sprawie, które są istotne dla przedmiotu procesu, może dowodzić faktów na podstawie tego protokołu. Przerzuca tym samym ciężar ustalenia adresu świadka na drugą stronę, która może wnosić o przeprowadzenie dowodu z zeznań tego świadka, albo na sąd, który może dopuścić dowód z zeznań świadka z urzędu.
Po drugie, jeżeli strona ma wątpliwości co do stanu pamięci świadka w przedmiocie istotnych faktów, w szczególności, gdy upłynęło wiele lat od zdarzenia, na okoliczność którego świadek miałby zeznawać, to strona może poprzestać na dowodzie z protokołu zeznań złożonych w innej sprawie. Protokół taki odzwierciedla bowiem stan wiedzy świadka z wcześniejszego okresu.
Po trzecie, nie można nie dostrzec korzyści płynących z tego rozstrzygnięcia dla postulatu szybkości postępowania. Pomocne tutaj mogą być projektowane zmiany w KPC oraz instytucja posiedzenia przygotowawczego, o czym pisaliśmy tutaj. W toku tego posiedzenia dąży się m.in. do wyjaśnienia stanowiska stron. Przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka może być niecelowe. Obie strony mogą bowiem uzgodnić, że pewne okoliczności faktyczne będą dowodzone na podstawie protokołu zeznań świadka złożonych w innej sprawie. W szczególności może to mieć miejsce w sytuacjach, gdzie strony toczą między sobą wiele procesów. W postępowaniach takich niejednokrotnie okoliczności zeznań świadków pokrywają się co do przedmiotu tych zeznań i osób zeznających. Protokół zeznań jednego świadka może zatem być zasadnie wykorzystywany w innych sprawach między stronami, gdzie tożsame okoliczności są wykazywane przez strony.
[1] Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1973 r., sygn. akt II CR 75/73, Legalis nr 17050.
[2] Z poszanowaniem oczywiście zasad dopuszczalności dowodów określonych m.in. w art. 207 § 6 k.p.c., art. 217 § 2 k.p.c., art. 227 k.p.c.
