W procesie o świadczenie okresowe przysługujące powodowi na podstawie określonego stosunku prawnego za kolejny okres wymagalności, nie jest dopuszczalne ponowne badanie i ocenianie przez sąd zdarzeń prawnych, odnoszących się do zasady odpowiedzialności pozwanego, w takim zakresie w jakim były one przedmiotem rozstrzygnięcia w prawomocnym wyroku wydanym w procesie między tymi samymi stronami o świadczenie należne za wcześniejsze okresy wymagalności – stwierdził Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 12.07.2018 r. (sygn. akt III CZP 3/18).
Moc wiążąca orzeczeń
Zgodnie z dyspozycją art. 365 § 1 KPC, orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.
Powyższy przepis ustanawia zasadę prawomocności materialnej, z której wynika związanie sądu wcześniejszym prawomocnym orzeczeniem. Jej przedmiotem jest jedynie ostateczny rezultat rozstrzygnięcia ustalony w sentencji wyroku, a nie przesłanki, które do niego doprowadziły. Sąd nie jest związany ustaleniami faktycznymi poczynionymi w innej sprawie, jak i poglądami prawnymi wyrażonymi w uzasadnieniu zapadłego wyroku (wyrok SN z dnia 3 czerwca 2009 roku, IV CSK 511/08). Związanie sądu prawomocnym orzeczeniem ograniczone jest więc do rozstrzygnięcia zawartego w sentencji orzeczenia i nie obejmuje jego motywów.
Dotychczasowe orzecznictwo SN
Na przestrzeni lat orzecznictwo wypracowywało zasady dotyczące zakresu mocy wiążącej prawomocnego wyroku. Warto zauważyć, że judykatura ustaliła, że związanie sądu wcześniejszym wyrokiem zachodzi w zakresie odpowiedzialności pozwanego względem powoda co do pozostałej części świadczenia, w stosunku do świadczenia którego część została zasądzona. W wyroku z dnia 24.10.2013 r. (sygn. akt IV CSK 62/13), Sąd Najwyższy orzekł, iż w razie prawomocnego uwzględnienia części roszczenia o spełnienie świadczenia z tego samego stosunku prawnego w procesie dotyczącym spełnienia reszty świadczenia sąd nie może w tych samych okolicznościach prawnych i faktycznych orzec odmiennie o zasadzie odpowiedzialności pozwanego. Taką samą linię orzeczniczą Sąd Najwyższy utrzymał m.in. w wyroku z dnia 6.03.2014 roku (sygn. akt V CSK 203/13). Zgodnie z nim, związanie takie obejmuje zasadę odpowiedzialności pozwanego oraz ograniczone jest warunkiem braku zmiany okoliczności sprawy po wydaniu uprzedniego wyroku.
Mechanizm ten ma zastosowanie także w sytuacji odwrotnej, kiedy roszczenie zostanie oddalone, na co wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23.03.2006 r.(sygn. akt IV CSK 89/05), stwierdzając, że prawomocny wyrok oddalający powództwo o zasądzenie części roszczenia ma moc wiążącą w sprawie, w której powód dochodzi pozostałej jego części, ale tylko wtedy, gdy obie części roszczenia wynikające z tego samego stosunku prawnego oparte są na tych samych okolicznościach faktycznych. Oznacza to, iż dopuszczalnym jest dochodzenie kolejnym powództwem częściowym pozostałej części świadczenia, ale treść rozstrzygnięcia będzie co do zasady zdeterminowana wynikiem poprzedniego postępowania o świadczenie częściowe.
Sąd Najwyższy, pomimo wielokrotnego odnoszenia się do zakresu związania poprzednim wyrokiem w odniesieniu do świadczeń częściowych, dotychczas nie wypowiadał się co do świadczeń okresowych, takich jak czynsz najmu czy dzierżawy. Właśnie takie świadczenie było przedmiotem pytania prawnego, którego analizę musiał przeprowadzić SN.
Rozstrzygnięcie SN
Sąd Najwyższy stanął przed wyborem zastosowania dwóch możliwych podejść do stosowania zasady prawomocności materialnej. Pierwszym rozwiązaniem było zastosowanie ścisłego rozumienia tej zasady, tj. związania sądu prawomocnym wyrokiem tylko w zakresie ostatecznego rezultatu rozstrzygnięcia, a nie przesłanek, które do niego doprowadziły. Drugim możliwym rozwiązaniem było uznanie, że prawomocny wyrok zasądzający świadczenie za wcześniejszy okres ma moc wiążącą w zakresie zasady odpowiedzialności w sprawie, w której powód dochodzi kolejnego świadczenia okresowego, wynikającego z tego samego stosunku prawnego oraz opartego na tych samych okolicznościach faktycznych i prawnych. Sąd Najwyższy opowiedział się za drugą z przedstawionych koncepcji i przyjął w uchwale, że w przypadku świadczeń okresowych za kolejny okres wymagalności, zasadę prawomocności materialnej stosuje się tak samo jak w przypadku świadczeń częściowych.
Należy podkreślić, że Sąd Najwyższy wskazał na powyższe rozumienie prawomocności w sytuacjach, gdy mamy do czynienia (i) z tym samym stosunkiem prawnym, (ii) tymi samymi stronami oraz (iii) roszczeniem okresowym, w stosunku do którego strona dochodzi swoich roszczeń za później należne jej świadczenia, a w kolejnej sprawie (iv) brak jest nowych „zdarzeń prawnych”, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia w prawomocnym wyroku. By móc kierować się zapadłą uchwałą powyższe warunki muszą zostać spełnione łącznie.
Rozszerzenie prawomocności orzeczeń w stosunku do roszczeń okresowych może przyczynić się do jednolitości rozstrzygnięć sądów. Sprzyjać będzie także ekonomii procesowej i szybkości postępowania cywilnego. Szerokie ujęcie prawomocności może jednak wywierać negatywne skutki w przypadku, gdy prawomocne wiążące orzeczenie okaże się błędne.
