Sell out – termin na złożenie dokumentów akcji nie jest zawity

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19.01.2017 r. (sygn. II CSK 154/16) orzekł, że przewidziany w art. 418¹ § 5 KSH miesięczny termin na złożenie przez akcjonariuszy mniejszościowych dokumentów akcji w ramach procedury przymusowego odkupu nie jest terminem zawitym. Uchybienie temu terminowi nie powoduje bezskuteczności wcześniej przedstawionego żądania odkupienia akcji.

Sell out jako sposób wyjścia akcjonariusza mniejszościowego ze spółki

Przymusowy odkup akcji (tzw. sell out) najprościej mówiąc polega na tym, że drobni akcjonariusze reprezentujący nie więcej niż 5% kapitału zakładowego spółki mogą żądać, aby akcjonariusze większościowi posiadający określony udział kapitałowy w spółce odkupili posiadane przez nich akcje. W spółce niepublicznej żądanie przymusowego odkupu może zostać złożone wobec akcjonariuszy, którzy (i) łącznie reprezentują nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, (ii) jest ich nie więcej niż pięciu, (iii) każdy z nich posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego.

Przymusowy odkup akcji jest sposobem zakończenia stosunku członkostwa w spółce. Nierzadko dochodzi bowiem do sytuacji, że drobni akcjonariusze nie widzą już sensu gospodarczego w pozostaniu w strukturach spółki. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest przede wszystkim fakt, że nie mają oni realnej możliwości wpływania na losy spółki (nawet korzystając z tzw. praw mniejszości). Z kolei prawo akcjonariusza do zbycia akcji na wolnym rynku w rzeczywistości okazuje się często iluzoryczne, gdyż np. nie ma żadnego zainteresowania nabyciem tychże akcji.

Obowiązek złożenia dokumentów akcji w spółce

W sprawie analizowanej przez SN akcjonariusz mniejszościowy skorzystał z możliwości wyjścia ze spółki X inicjując procedurę przymusowego odkupu posiadanych przez niego akcji („Spółka”). Wobec niepodjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o przymusowym odkupie akcji obowiązek odkupienia akcji przeszedł bezpośrednio na Spółkę, która powinna dokonać nabycia akcji w terminie trzech miesięcy od dnia walnego zgromadzenia w celu ich umorzenia (art. 418¹ § 4 zd. 1 KSH).

Kodeks spółek handlowych przewiduje, że akcjonariusze mniejszościowi, których akcje podlegają przymusowemu odkupowi powinni, w terminie miesiąca od dnia walnego zgromadzenia, złożyć w spółce dokumenty akcji lub dowody ich złożenia do rozporządzenia spółki (art. 418¹ § 5 KSH).

Akcjonariusz mniejszościowy mając na względzie dyspozycję ww. przepisu złożył w spółce dokumenty akcyjne w terminie, jednakże jak się później okazało – były one nieważne. Powyższe okoliczności spowodowały, że Spółka odmówiła nabycia akcji ww. akcjonariusza mniejszościowego w ramach procedury przymusowego odkupu akcji. W ocenie Spółki spoczywający na niej obowiązek nabycia akcji wygasł, gdyż akcjonariusz mniejszościowy uchybił miesięcznemu terminowi na złożenie dokumentów akcji w spółce. W związku z tym akcjonariusz mniejszościowy wniósł pozew o zobowiązanie Spółki do złożenia oświadczenia woli, iż nabywa ona przysługujące mu akcje w celu umorzenia.

Charakter terminu na złożenie dokumentów akcji w spółce

Oś sporu koncentrowała się zatem wokół rozstrzygnięcia w przedmiocie (i) charakteru prawnego terminu na złożenie przez akcjonariusza mniejszościowego dokumentów akcji w Spółce oraz (ii) skutków uchybienia temu terminowi dla procedury przymusowego odkupu akcji.

Część przedstawicieli doktryny wskazuje, że termin na złożenie dokumentów ma charakter zawity. Prezentowany jest również pogląd, że brak złożenia dokumentów w miesięcznym terminie należy traktować jako wyrażenie woli pozostania w spółce, a tym samym zmianę wcześniejszej decyzji o odkupie akcji (kwestia ta jest jednak sporna w doktrynie). Akcjonariusz mniejszościowy jest bowiem „gospodarzem procedury” przymusowego odkupu i należy mu przyznać prawo do zmiany decyzji o wyjściu ze spółki. Tym samym akcjonariusze większościowi albo spółka zwolnieni zostają z obowiązku odkupu akcji tego akcjonariusza, który nie dochował wymaganego aktu staranności. Jednocześnie podkreśla się przy tym, że prawo drobnego akcjonariusza do odkupu istnieje nadal, jednakże jego wykonanie wymaga powtórzenia procedury przymusowego odkupu od początku.

Zdaniem Sądu Najwyższego…

Sąd Najwyższy wskazał na pilną potrzebę wyraźnego, niebudzącego wątpliwości uregulowania w art. 418¹ KSH konsekwencji prawnych niezłożenia przez akcjonariuszy mniejszościowych ważnych dokumentów akcji w terminie wymaganym przez art. 418¹ § 5 KSH.

Podkreślił, że wobec braku w ustawie stanowczego przesądzenia konsekwencji prawnych uchybienia wspomnianemu terminowi miesięcznemu, przy uwzględnieniu ratio legis wprowadzenia instrumentu przymusowego odkupu akcji w art. 418¹ § 1 KSH, trafnie przyjmuje się w piśmiennictwie, że w czasie trwania całej procedury zainicjowanej przez mniejszościowego akcjonariusza, to on powinien decydować o tym, czy jego akcje mają być objęte przymusowym odkupem, czy też nie mają być objęte tym odkupem, bo chce on nadal pozostać w Spółce. Jeżeli więc akcjonariusz uchybia miesięcznemu terminowi do wykonania obowiązku złożenia w spółce ważnego dokumentu akcji, to w piśmiennictwie trafnie przyjęto, że nie można wówczas automatycznie przyjmować, iż zachodzi bezskuteczność jego wcześniejszego żądania odkupu akcji.

Zdaniem Sądu Najwyższego brak jest podstaw do kwalifikowania miesięcznego terminu z art. 418¹ § 5 KSH jako terminu zawitego. Takiego skutku prawnego uchybienia terminowi nie zastrzegł ustawodawca, ponieważ określony tym przepisem termin nie jest temporalnym ograniczeniem realizacji czyjegokolwiek roszczenia majątkowego czy innego uprawnienia, a zakreśla jedynie czasowe ramy realizacji określonego w nim obowiązku akcjonariuszy mniejszościowych.

Ponadto Sąd Najwyższy trafnie przyjął, że akcjonariusz posiadając nieważny dokument akcyjny spowodowany jego brakiem formalnym nadal zachowuje status akcjonariusza i nadal jest uprawnionym do wykonywania praw z akcji, także określonych w art. 418¹ § 1 i § 4 KSH, a ograniczeniu ulegają tylko możliwości wykazania przez niego tych uprawnień. Posiada on również roszczenie do Spółki o wydanie nowego, prawidłowego już dokumentu akcyjnego na podstawie art. 357 § 1 KSH (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2012 r., II CSK 56/12).

Zdaniem autora…

Trafnie Sąd Najwyższy wskazał, że ustawodawca powinien podjąć działania zmierzające do jednoznacznego określenia konsekwencji uchybienia miesięcznemu terminowi na złożenie dokumentów akcji w spółce w ramach procedury sell out.

Należy również przychylić się do stanowiska, zgodnie z którym instytucja przymusowego odkupu akcji stanowi odzwierciedlenie woli akcjonariusza mniejszościowego, który w ten sposób wyraża chęć wystąpienia ze struktury korporacyjnej spółki. Innymi słowy, to akcjonariusz mniejszościowy decyduje o tym, czy jego akcje nadal podlegają odkupowi.

Trudno jednak nie dostrzec, że odrzucenie poglądów o zawitym charakterze terminu określonego w art. 418¹ § 5 KSH może doprowadzić do powstania niepewności prawnej po stronie samej spółki. W sytuacji niezłożenia dokumentów akcji, spółka nie będzie bowiem wiedziała, czy akcjonariusz mniejszościowy jest nadal zainteresowany przymusowym odkupem. Przyjmując pogląd Sądu Najwyższego należy uznać, że niezłożenie dokumentów akcji w spółce nie powoduje automatycznie bezskuteczności żądania odkupu.

Jednocześnie pojawia się jednak pytanie, w jaki sposób spółka ma zrealizować obowiązek nabycia akcji w terminie trzech miesięcy od dnia walnego zgromadzenia w celu ich umorzenia, jeżeli (i) akcje nie znajdą się w jej posiadaniu, a (ii) sama czynność złożenia tych akcji w spółce nie jest ograniczona terminem zawitym. W rezultacie nie wiadomo, czy i kiedy akcjonariusz mniejszościowy wykona ciążący na nim obowiązek. Co więcej, ustawodawca nie przewidział – tak jak przy przymusowym wykupie (art. 418 § 2a zd. 2 KSH) – unieważnienia dokumentów akcji podlegających przymusowemu odkupowi w wypadku, gdyby nie zostały one złożone przez akcjonariuszy mniejszościowych. Sąd Najwyższy nie dostrzegł zatem problemów, które w praktyce może spowodować uznanie, że miesięczny termin  przewidziany w art. 418¹ § 5 KSH nie ma charakteru zawitego.