Ustawa o Sądzie Najwyższym z 8.12.2017 r.[1], wprowadziła nowy środek zaskarżania – skargę nadzwyczajną. Jak wskazuje sama nazwa tego środka, ma on charakter wyjątkowy i służy kontroli orzeczeń w ramach tzw. sprawiedliwości korygującej.
Choć zdaniem ustawodawcy stabilność wyroków jest jedną z zasad wynikających z Konstytucji RP, to nadrzędną wartością, w odniesieniu do orzeczeń sądów, jest sprawiedliwość. Aby ją osiągnąć, konieczne jest, jak wynika z uzasadnienia ustawy, wprowadzenie nowej instytucji, która pozwoli na weryfikację prawomocnych orzeczeń sądowych. Jak stanowi art. 89 ust. 1 Ustawy, skarga nadzwyczajna przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego lub sądu wojskowego kończącego postępowanie w sprawie i może być wniesiona jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej. Do wniesienia skargi niezbędne jest spełnienie co najmniej jednej z poniższych przesłanek:
- wydanie orzeczenia naruszającego zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji,
- wydanie orzeczenia, które w sposób rażący narusza prawo przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
- sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego materiału dowodowego.
Skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona w terminie 5 lat od uprawomocnienia się orzeczenia, a jeśli w sprawie wniesiono skargę kasacyjną lub kasację, termin ten wynosi rok od dnia rozpoznania tych środków zaskarżenia. Skarga ponadto nie może być oparta na zarzutach, które były podnoszone wcześniej w skardze kasacyjnej lub kasacji, o ile została przyjęta do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Z analizy przepisów przejściowych ustawy wynika również, że w okresie 3 lat od wejścia regulacji w życie, skarga może zostać wniesiona od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie w sprawach, które uprawomocniły się po 17.10.1997 r. Otwiera to zatem możliwość kwestionowania wielu orzeczeń sądów powszechnych, wydanych od tego czasu.
Skarga nadzwyczajna nie przysługuje od wyroku ustalającego nieistnienie małżeństwa ani od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód, jeśli przynajmniej jedna ze stron zawarła po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia związek małżeński. Ponadto skarga nadzwyczajna nie przysługuje w sprawach o przysposobienie, wykroczenia oraz wykroczenia skarbowe.
Legitymację do wniesienia skargi nadzwyczajnej mają Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich, a w zakresie swojej właściwości Prezes Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Praw Pacjenta, Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznik Finansowy, Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wniosek o wniesienie skargi strona przekazuje do jednego ze wskazanych powyżej podmiotów, a te następnie analizują czy złożenie skargi nadzwyczajnej jest w danej sprawie uzasadnione. Po wniesieniu skargi trafia ona do rozpoznania przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi nadzwyczajnej może:
- uchylić zaskarżone orzeczenie w całości lub w a następnie orzec co do istoty sprawy albo przekazać sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu sądowi, jednocześnie uchylając orzeczenie sądu pierwszej instancji, albo umorzyć postępowanie (art. 91 § 1 Ustawy),
- oddalić skargę nadzwyczajną, jeżeli stwierdzi brak podstaw do uchylenia zaskarżonego orzeczenia (art. 91 § 1 Ustawy),
- wystąpić z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego i zawiesić postępowanie z urzędu jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku postępowania toczącego się przez Trybunałem Konstytucyjnym (art. 91 § 2 Ustawy),
- zażądać sporządzenia uzasadnienia, jeżeli nie zawiera go zaskarżone orzeczenie (art. 92 Ustawy),
- jeżeli od uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia upłynęło 5 lat, a orzeczenie wywołało nieodwracalne skutki prawne lub przemawiają za tym zasady lub wolności i prawa człowieka i obywatela określone w Konstytucji, może ograniczyć się do stwierdzenia wydania zaskarżonego orzeczenia z naruszeniem prawa oraz wskazania okoliczności, z powodu których wydał takie rozstrzygnięcie (art. 89 § 4 Ustawy).
[1] (Dz.U. z 2018 r. poz. 5; dalej „Ustawa”)
