Zgodnie z Uchwałą Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z dnia 20.11.2019 r. (sygn. akt: III CZP 3/19) nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym.
Można stwierdzić, że powołaną uchwałą Sąd Najwyższy uporządkował dotychczasowe orzecznictwo (w tym Sądu Najwyższego) dotyczące problematyki zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym. W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowane były bowiem w tym zakresie dwa rozbieżne (a wręcz wykluczające się) stanowiska.
Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, kara umowna może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania tylko zobowiązania niepieniężnego (zgodnie z art. 483 § 1 KC), przy czym odnosi się to również do sytuacji, gdy dochodzenie kary umownej następuje w związku z odstąpieniem od umowy. Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnień związanych z określonymi wypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 491-493 KC) i skuteczne odstąpienie od umowy stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że istotnie miał miejsce przypadek niewykonania lub nienależytego umowy przez drugą stronę. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej.[1] Natomiast zastrzeganie kary umownej w zakresie zobowiązań pieniężnych jest niedopuszczalne, pozostaje bowiem w wyraźnej sprzeczności z art. 483 § 1 KC, zatem tego rodzaju postanowienie umowne jest bezwzględnie nieważne.[2] Sąd Najwyższy zaznaczył, iż pogląd ten przeważa w piśmiennictwie.
Według drugiego stanowiska, dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy nie ma znaczenia, że przyczyną uprawniającą do złożenia oświadczenia o odstąpieniu było nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego. Skuteczne odstąpienie od umowy powoduje bowiem zniweczenie skutków łączącego strony zobowiązania. W tej sytuacji, gdy kara umowna jest zastrzeżona za samo odstąpienie od umowy, to nie możemy odnosić jej do obowiązków spełnienia świadczenia z zobowiązania, które już prawnie nieistnieje. Bezpodstawne jest wiec twierdzenie, że w przypadku gdy przyczyną odstąpienia od umowy było niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego przewidzianego tą umową, to taka kara nie wywołuje skutków prawnych, gdyż, wbrew art. 483 KC, jest to kara zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia pieniężnego. Świadczenie pieniężne wynikające z umowy, od której skutecznie odstąpiono, istniało prawnie tylko do czasu odstąpienia. Po skutecznym odstąpieniu jest to świadczenie prawnie nieistniejące więc nie można już z tego względu uznać, że kara umowna zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy jest karą za niespełnienie takiego nieistniejącego świadczenia.[3]
Sąd Najwyższy w omawianej uchwale zdecydowanie opowiedział się za pierwszym stanowiskiem. Stwierdził bowiem, iż skutki ustawowego odstąpienia od umowy reguluje art. 494 § 1 KC, według którego strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, oraz może żądać nie tylko zwrotu tego co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z wykonania zobowiązania. Skuteczność odstąpienia ex tunc oznacza jedynie wygaśnięcie obowiązku spełnienia świadczeń wynikających z umowy, natomiast dotychczasowy stosunek prawny ulega przekształceniu w stosunek prawny określony w art. 494 § 1 KC.
Co zostało jasno podkreślone – nie ma podstaw do przyjęcia, że na podstawie powołanego art. 494 § 1 KC w związku ze stosowanym w drodze analogii art. 395 § 2 zd. 1 KC wygasają postanowienia umowne związane z prawem odstąpienia od umowy zmodyfikowanym przez art. 492 zd. 1. KC. Przeciwny pogląd oznaczałby bowiem paradoksalnie, że na skutek odstąpienia od umowy wygasałoby również przewidziane w niej uprawnienie kształtujące do takiego odstąpienia.
Sąd Najwyższy jednoznacznie wskazał, iż nie wygasa również przewidziane w umowie postanowienie dotyczące kary umownej, które jest funkcjonalnie związane z uprawnieniem do odstąpienia, co odnosi się jednak tylko do takiej kary umownej, która została zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania przez jedną ze stron zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Natomiast zastrzeżenie kary umownej w związku z odstąpieniem od umowy w zakresie zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalne jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym art. 483 § 1 KC, a stosowne postanowienie umowy jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 KC.
Komentarz: Jak sam zaznaczył Sąd Najwyższy, dotychczasowe orzecznictwo (w tym samego Sądu Najwyższego), w zakresie problematyki skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym, nie było jednolite. Podjęcie omawianej uchwały niewątpliwie powinno przyczynić się do ujednolicenia wykładni przepisów. Jej znaczenie należy ocenić nie tylko w zakresie sporów sądowych w kontekście budowania argumentacji procesowej, ale także na etapie wcześniejszym, tj. konstrukcji umów, kiedy to należy mieć na uwadze, że projektowane postanowienie może okazać się nieegzekwowalne.
[1] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7.02.2007 r., sygn. akt: III CSK 288/06
[2] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18.08.2005 r., sygn. akt: V CK 90/05
[3] Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13.06.2008 r., sygn. akt: I CSK 13/08
Autorem wpisu jest adwokat Katarzyna Półtorak.
