W lipcu 2019 r. uchwalono dwie zmiany kodeksu postępowania cywilnego. Pierwsza z nich wprowadzała szerokie zmiany w samej procedurze przed sądem powszechnym. Natomiast druga dotyczyła m.in. zmian w sądownictwie polubownym i dopuściła w szerszym zakresie spory korporacyjne do rozstrzygania w arbitrażu. W czerwcu 2020 r. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie („SAKIG”) opublikował projekt regulaminu dodatkowego w sporach uchwałowych, który został omówiony poniżej.
Nowa treść art. 1157 oraz art. 1163 KPC
Treść przepisów art. 1157 oraz art. 1163 KPC została zmieniona ustawą z dnia 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 1495), która weszła w życie dnia 8.09.2019 r. O tej nowelizacji pisaliśmy już w tym wpisie. W zmienionej treści przepisów przesądzono, po pierwsze, że zdatność ugodowa sporu (przesłanka jego zdatności arbitrażowej) dotyczy wyłącznie sporów o prawa niemajątkowe, podczas gdy wcześniej było to przedmiotem sporów w orzecznictwie i doktrynie. Po drugie, rozszerzono związanie zapisem na sąd polubowny umieszczonym w umowie (statucie) spółki na organy spółki i ich członków. Po trzecie, ustanowiono procedurę konwokacyjną w sprawach uchwałowych, która umożliwia przystąpienie do postępowania wszystkim zainteresowanym wspólnikom albo akcjonariuszom. Po czwarte, uwzględniając kwestię równolegle wszczynanych postępowań, postanowiono, że skład sądu polubownego wyznaczony w sprawie najwcześniej wszczętej rozpozna wszystkie pozostałe sprawy w przedmiocie tej samej uchwały.
Prace nad regulaminem dodatkowym SAKIG
W związku z nowelizacją KPC w SAKIG-u rozpoczęto prace nad uchwaleniem nowego regulaminu szczególnego, normującego postępowanie w sporach korporacyjnych, zwanego Projektem regulaminu dodatkowego SAKIG w sporach uchwałowych („Projekt”) w formie załącznika do Regulaminu arbitrażowego SAKIG. Pierwszy projekt pochodzi z września 2019 r. W czerwcu 2020 r. opublikowano poprawioną wersję projektu z uwzględnieniem wniosków płynących z dotychczasowej dyskusji nad projektem. Projekt zawiera szereg rozwiązań, a poniżej zostaną przedstawione kluczowe z perspektywy praktyki.
Po pierwsze, Projekt dotyczy jedynie węższej kategorii spraw niż dopuszcza to art. 1163 § 1 KPC. Przepis KPC dopuszcza do arbitrażu „spory ze stosunku spółki”. Natomiast Projekt jedynie spory o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwał. Oznacza to, że kognicja SAKIG będzie wąska. Wśród sporów ze stosunku spółki wymienia się: spory pomiędzy spółką a wspólnikiem dotyczące np. wnoszenia wkładów na kapitał zakładowy, dopłat nałożonych na wspólnika spółki z o.o., dokonywania powtarzających się świadczeń niepieniężnych wspólnika na rzecz spółki, wypłaty dywidendy wspólnikom, ustalenia parytetu wymiany udziałów czy akcji w procesie łączenia się czy podziału spółek, ustalenia wartości udziałów w razie braku złożenia przez wspólnika spółki przekształcanej oświadczenia o uczestniczeniu w spółce przekształconej, ustalenia wartości umarzanych udziałów czy akcji, ustalenia zakresu praw korporacyjnych wspólnika w spółce (tj. istnienia jego przywilejów, praw osobistych czy uszczuplenia prawa), jak również spory pomiędzy samymi wspólnikami, np. przy wyłączeniu wspólnika ze spółki z o.o. czy związane z wykonywaniem pomiędzy wspólnikami prawa pierwszeństwa w przypadku zbycia praw udziałowych, następnie umów o winkulację akcji, czy wykonania tzw. opcji put lub call, zastrzeżonych w umowie (statucie) spółki[i]. Te wszystkie spory pozostałyby poza kognicją SAKIG-u w obecnej wersji Projektu.
Po drugie, Projekt przewiduje szerokie uprawnienia dla wielu osób w zakresie wyboru arbitra, co jest jedną z pierwszych czynności procesowych i spór w tym zakresie może znacznie opóźnić rozpoznanie sprawy. Projekt dopuszcza, że nie tylko strony postępowania będą miały wpływ na wybór arbitra, ale także inne podmioty (tzw. aktywni interesariusze o statusie zbliżonym do interwenientów ubocznych z KPC). Może to spowodować konflikt w przypadku udziału wielu wspólników lub akcjonariuszy o różnym statusie procesowym w wyborze arbitra. W rzeczywistości będzie trudno o porozumienie wśród licznych wspólników czy akcjonariuszy, jak wskazywali praktycy.
Po trzecie, w Projekcie przewidziano obowiązek przeprowadzenia posiedzenia organizacyjnego i szczegółowo określono zakres takiego posiedzenia, w tym udział stron w projektowaniu postanowień organizacyjnych i planowaniu drogi do rozstrzygnięcia sprawy. Posiedzenie organizacyjne jest instytucją sprzyjającą szybkiemu rozpoznaniu złożonych spraw. Stąd wprowadzono ją m.in. w KPC w formie posiedzenia przygotowawczego. Taki obowiązek przewidziany w Projekcie należy ocenić pozytywnie, skoro jest kluczem do szybkiego załatwienia sprawy, a w Regulaminie arbitrażowym SAKIG brak takiego obowiązku. W praktyce mniej doświadczone zespoły orzekające nie przywiązują odpowiedniej wagi do planowania postępowania, czemu Projekt stara się zapobiec.
Ryzyka związane z rozstrzyganiem sporów korporacyjnych w arbitrażu
Mimo wyżej opisanych zmian w KPC oraz przedstawionego przez SAKIG Projektu istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie przełoży się to na popularność rozstrzygania sporów korporacyjnych w praktyce m.in. z następujących powodów.
Po pierwsze, w sporach korporacyjnych dużą wagę odgrywają środki tymczasowe w postaci postanowień o zabezpieczeniu. Strony nie mogą skutecznie wyłączyć kompetencji sądu powszechnego do udzielenia zabezpieczenia. Zatem nawet w przypadku wytoczenia sprawy przed sądem polubownym i tak sąd powszechny będzie mógł równolegle udzielić zabezpieczenia. Powoduje to ryzyko konfliktów orzeczeń. Ponadto w razie wybrania ścieżki sądownictwa powszechnego stronom zależy na szybkim zapoznaniu się sądu udzielającego zabezpieczenie ze sprawą. Zaangażowanie sądu państwowego dopiero w trakcie toczącego się już, wielowątkowego sporu korporacyjnego przed sądem polubownym, może opóźnić udzielenie zabezpieczenia przez sąd powszechny, który będzie musiał się dopiero zapoznać z przebiegiem sprawy, a nie będzie znał go od początku. Dodatkowo sąd arbitrażowy nie może wydać postanowienia o zabezpieczeniu przed rozpoczęciem sprawy głównej, w przeciwieństwie do sądu państwowego.
Po drugie, ze względu na treść art. 1157 KPC należy przewidywać, że w trakcie postępowania arbitrażowego pełnomocnicy będą podnosić zarzut niezdatności arbitrażowej sporu, tzn. że spór dotyczy praw niemajątkowych, w związku z czym wymagana dla jego rozstrzygnięcia jest zdatność ugodowa, której takie spory uchwałowe nie mają. Będzie to rodziło również ryzyko na etapie po wydaniu wyroku sądu polubownego. Wyrok sądu polubownego może zostać uchylony przez sąd powszechny na podstawie skargi o uchylenie. Nie wiadomo, jaki będzie stosunek sądów powszechnych rozpoznających skargi do kognicji sądu polubownego i procedury przed sądem polubownym ocenianym z perspektywy podstaw uchylenia zwartych w art. 1206 KPC.
Po trzecie, w przypadku spraw przed sądem powszechnym obowiązują warunki z art. 250 i art. 422 § 2 KSH, tj. warunki obecności na zgromadzeniu, głosowania przeciw uchwale i zażądania zaprotokołowania sprzeciwu. Natomiast w przypadku arbitrażu w ramach postępowania konwokacyjnego każdy wspólnik albo akcjonariusz, nawet niespełniający powyższych warunków, może przystąpić do postępowania. Zatem arbitraż pozwala na skarżenie uchwał w szerszych okolicznościach niż w przypadku rozstrzygania sprawy przez sąd państwowy.
Podsumowanie
Sądownictwo polubowne może być efektywną alternatywą dla sądownictwa powszechnego ze względu na szybkość postępowania wobec wydłużających się terminów w sądach państwowych. Stąd warto śledzić inicjatywy popularyzujące arbitraż. Natomiast ze względu na przyjęty w Projekcie model wąskiej kognicji, potencjalną dużą liczbę uczestników postępowania oraz kwestię, że to sąd powszechny ma do powiedzenia ostatnie słowo w postępowaniu (przy zabezpieczeniu i skardze o uchylenie) nie należy spodziewać się szybkiego przeniesienia sporów korporacyjnych do arbitrażu. Według informacji z SAKIG-u uwagi do Projektu zbierano do końca lipca 2020 r. Zatem Projekt będzie w przyszłości zmieniany zgodnie z wniesionymi uwagami.
[i] J. Paszkowski (w:) T. Szanciło (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Komentarz. Art. 506–1217. Tom II, Warszawa 2019, Legalis, kom. do art. 1163, nb. 4.
