Strona procesu może zaskarżyć orzeczenie przed doręczeniem jej uzasadnienia orzeczenia, o sporządzenie którego wnosiła

Sąd Najwyższy w uchwale z 26 października 2021 r. (III CZP 55/20) stwierdził, że nie podlega odrzuceniu zażalenie wniesione przez uczestnika postępowania przed doręczeniem mu odpisu postanowienia z uzasadnieniem, o którego sporządzenie ten uczestnik wnosił.

Stan faktyczny

Zagadnienie prawne wyłoniło się na tle sporu o nakazanie zapłaty za naruszenie obowiązków wynikających z uprzedniego postanowienia sądu opiekuńczego. Uczestnik wniósł o sporządzenie uzasadnienia do postanowienia nakazującego taką zapłatę. Wniosek był dotknięty brakami formalnym — sąd wezwał do ich usunięcia. Uczestnik złożył w jednym dniu dwa pisma. W jednym uzupełnił braki formalne wniosku, a w drugim zażądał cofnięcia nakazu zapłaty (postanowienia). Po kilku dniach uczestnik otrzymał postanowienie wraz z uzasadnieniem. W kolejnym piśmie uczestnik wskazał, że uprzednie pismo z żądaniem cofnięcia postanowienia stanowi zażalenie na to postanowienie. Sprawę przekazano do sądu okręgowego, który powziął poważne wątpliwości prawne: czy można złożyć zażalenie na postanowienie przed doręczeniem jego uzasadnienia, jeżeli złożono wniosek o sporządzenie uzasadnienia postanowienia. Z zagadnieniem tym sąd okręgowy wystąpił do Sądu Najwyższego z żądaniem jego rozstrzygnięcia.

Istota problemu prawnego

W lipcu 2019 r. uchwalono nowelizację Kodeksu postępowania cywilnego: ustawa z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1469 i 2089). Jedna z istotnych zmian dotyczyła charakteru wniosku o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie orzeczenia.

Prawo do zaskarżenia orzeczenia powstaje pod warunkiem złożenia skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia. Wniosek ten jest warunkiem dopuszczalności zaskarżenia. Brak stosownego wniosku oznacza odrzucenie środka zaskarżenia jako niedopuszczalnego z innych przyczyn (art. 373 § 1 KPC) — por. uchwałę Sądu Najwyższego z 1 lipca 2021 r., III CZP 36/20. Są od tej zasady wyjątki: (i) jeżeli sąd odstępuje od uzasadnienia postanowienia, gdy w całości podziela żądanie strony i przytoczone argumenty (art. 357 § 6 KPC); (ii) wnoszona jest skarga na orzeczenie referendarza sądowego (art. 398²² § 2 KPC); albo (iii) ustawa stanowi, że nie sporządza się uzasadnienia (np. art. 626⁸ § 6, art. 694⁶ § 1 KPC).

W poprzednim stanie prawnym rzeczony wniosek stanowił jedynie tzw. zapowiedź środka zaskarżenia (apelacji lub zażalenia). Brak jego złożenia nie pozbawiał strony prawa do zaskarżenia orzeczenia — por. uchylony art. 369 § 2 KPC. Strona mogła wnieść środek zaskarżenia w terminie ustawowym liczonym od ostatniego dnia, w którym mogła zażądać sporządzenia uzasadnienia. Samo wniesienie środka zaskarżenia (tzw. wprost) bez uprzedniego żądania sporządzenia jego uzasadnienia obligowało sąd, który wydał orzeczenie, do sporządzenia uzasadnienia dla celów kontroli instancyjnej (zob. treść art. 328 § 1 zd. 3 KPC sprzed wspomnianej nowelizacji).

Na tle poprzedniego stanu prawnego rozstrzygnięto kwestię, czy środek zaskarżenia ma być wniesiony w określony przedziale czasu, czy też w maksymalnym terminie końcowym. Przepisy określające warunki wniesienia zaskarżenia wyznaczają bowiem termin na wniesienie środka zaskarżenia (np. 14 lub 7 dni) w powiązaniu ze zdarzeniem zapoczątkowującym liczenie tego terminu. Co do zasady: doręczenie orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Na tle poprzedniego stanu prawnego Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że celem przepisów nie jest wyznaczenie przedziału czasu, wyłącznie w ramach którego środek zaskarżenia może zostać złożony (por. uchwała Sądu Najwyższego z 2 grudnia 2003 r., III CZP 90/03). Celem przepisów o terminach wnoszenia środków zaskarżenia jest wyznaczenie momentu końcowego, w którym strona musi wnieść środek zaskarżenia, aby został on przyjęty do rozpoznania. Przekroczenie tego terminu oznacza niedopuszczalność zaskarżenia orzeczenia.

Zmiana przepisów z lipca 2019 r. dotycząca wniosku o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia odnosi się jednak tylko do kwestii powstania prawa do zaskarżenia. Inaczej mówiąc, zmiana dotyczy tylko tego, czy środek zaskarżenia jest dopuszczalny. Celem zmiany przepisów jest spowodowanie, aby strona poznała motywy orzeczenia, które chce zaskarżyć. Poznanie ich może bowiem odwieść stronę od zaskarżenia orzeczenia, względnie umożliwić lepsze przygotowanie zarzutów wobec rozstrzygnięcia, a sądowi ad quem umożliwić kontrolę zaskarżonego orzeczenia. Zmiana charakteru prawnego wniosku o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia spowodowała odżycie starego sporu interpretacyjnego. Mianowicie, czy terminy zaskarżenia orzeczenia powiązane z otrzymaniem uzasadnienia orzeczenia i obligatoryjność wniosku oznaczają, że środek zaskarżenia może być wniesiony jedynie w określony przedziale czasu. Spór ten stał się kanwą glosowanej uchwały Sądu Najwyższego.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy — w odwołaniu do swojej uchwały we wspomnianej sprawie III CZP 90/03 — podniósł, że przyczyną odrzucenia środka zaskarżenia jest jego złożenie po upływie przepisanego terminu. Poza przekroczeniem terminu są wskazywane w sposób ogólny „inne przyczyny niedopuszczalności” oraz nieusunięcie braków złożonego środka w wyznaczonym terminie. Nie jest jednak możliwe, przyjęcie, że jednym z przypadków „niedopuszczalności z innych przyczyn” jest wniesienie środka zaskarżenia przed rozpoczęciem biegu terminu do jego wniesienia. Ustawodawca bowiem w każdym wypadku wyróżnił przyczynę odrzucenia środka odwoławczego dotyczącą terminu do jego wniesienia, jednak uczynił to wyraźnie jedynie w odniesieniu do sytuacji, w której środek taki został złożony po upływie przepisanego terminu. Nie uregulował natomiast sytuacji, dotyczącej terminu do wniesienia środka, w której środek taki został wniesiony przed rozpoczęciem biegu terminu do jego złożenia. Taki zabieg legislacyjny powoduje, że złożenie środka zaskarżenia przed rozpoczęciem biegu terminu do jego złożenia nie zostało uznane za przyczynę uzasadniającą odrzucenie środka.

Sąd Najwyższy podniósł również, że w orzecznictwie problem interpretacyjny co do charakteru terminów do zaskarżenia orzeczenia i wniesienia środka przed rozpoczęciem biegu terminu dotyczy obecnie tylko skargi kasacyjnej. Według jednego stanowiska skarga kasacyjna wniesiona przed rozpoczęciem biegu terminu do jej wniesienia poprzedzona prawidłowym wnioskiem o doręczenie orzeczenia sądu drugiej instancji z uzasadnieniem (art. 398⁵ § 1 KPC) podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna z innych przyczyn (tak Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z dnia 28 stycznia 2016 r. II CSK 431/15). Zgodnie z drugim stanowiskiem skarga taka jest dopuszczalna (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2006 r., II PZ 16/06, z 3 października 2007 r., IV CZ 60/07 oraz z dnia 2 czerwca 2011 r., I CZ 40/11). Jednakże Sąd Najwyższy zaznaczył, że skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia ustanowionym przede wszystkim w interesie publicznym. Z tego względu wypowiedzi, które jej dotyczą, nie należy uogólniać i odnosić do innych środków zaskarżenia.

Komentarz i wnioski dla praktyki

Żądanie przez stronę procesu sporządzenia i doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem otwiera możliwość rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji. Wniosek jest warunkiem dopuszczalności wniesienia środka odwoławczego (por. uchwała Sądu Najwyższego z 20 sierpnia 2021 r., III CZP 59/20). Odczytanie celu wprowadzenia tego warunku zaskarżalności orzeczenia nie nastręcza trudności. Założonym przez ustawodawcę walorem instytucji rzeczonego wniosku jest dążenie do tego, by kontrola odwoławcza była inicjowana dopiero po zapoznaniu się przez stronę procesu z pełną argumentacją sądu wydającego orzeczenie. Jest to rozwiązanie racjonalne, zważywszy, że może ono przyczynić się do złagodzenia ryzyka pochopnego składania środków zaskarżenia, bez uprzedniej analizy całości motywów stanowiących podłoże wydanego rozstrzygnięcia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego 17 grudnia 2020 r., II CZ 53/20). Danie stronie procesu powodów (motywów) swojej decyzji orzeczniczej są wartością samą w sobie wymiaru sprawiedliwości i powinno być działaniem modelowym, gruntującym prawo do rzetelnego procesu (por. J. Gudowski, Normatywny, jurysdykcyjny i kulturowy kryzys uzasadnienia wyroku. Droga znikąd donikąd, Polski Proces Cywilny, 2020, nr 3, s. 441-459). Dążenie to — skądinąd słuszne — nie może jednak mieć prymatu nad prawem strony do zaskarżenia orzeczenia sądowego, które swoje źródło czerpie z normy konstytucyjnej (art. 45 ust. 1, art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji RP).

Problem interpretacyjny, przed jakim stanął Sąd Najwyższy, dotyczył rozumienia wyrażenia „niedopuszczalności środka zaskarżenia z innych przyczyn” i powiązanej z nim sankcji procesowej odrzucenia. Problem dotyczył art. 373 § 1 KPC w powiązaniu z kwestią ewentualnej „przedwczesności” wniesienia środka zaskarżenia. Zgodnie z art. 373 § 1 KPC sąd drugiej instancji odrzuca apelację spóźnioną, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie usunęła w wyznaczonym terminie. Przepis ten znajduje zastosowania również do postępowania zażaleniowego poprzez odesłanie ustawowe do przepisów o postępowaniu apelacyjnym (art. 397 § 3 KPC).

Sąd Najwyższy w uchwale zajął jednoznaczne stanowisko, że nie jest możliwe przyjęcie, iż jednym z przypadków „niedopuszczalności z innych przyczyn” jest wniesienia środka zaskarżenia przed rozpoczęciem biegu terminu do jego wniesienia.

Twierdzenie to można również osadzić w standardzie konstytucyjnym postępowania odwoławczego wypracowanym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.

Wartość, jaką miałby realizować wymóg uprzedniego zapoznania się przez stronę z argumentacją sądu pierwszej instancji w uzasadnieniu wyroku, nieproporcjonalnie ogranicza prawo strony do zaskarżenia samego orzeczenia. Strona może bowiem dobrowolnie zrezygnować z zapoznania się z pisemnymi motywami orzeczenia, skarżąc je przed doręczeniem mu uzasadnienia. Z drugiej strony sąd drugiej instancji otrzyma uzasadnienie orzeczenia sądu pierwszej instancji, ponieważ strona uprzednio o to wniosła — kontrola instancyjna orzeczenia będzie zachowana. Motywacyjne oddziaływanie uzasadnienia na decyzję strony o zaskarżeniu orzeczenia nie powinno brać wyższości nad prawem strony do zaskarżenia wyroku.

Sąd Najwyższy odrzucił interpretację art. 373 § 1 KPC wzmagającą formalizm procesowy postępowania odwoławczego, a polegającym na ustanowieniu dodatkowego wymogu w postaci terminu początkowego prawa do wniesienia środka zaskarżenia (dnia doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem). Byłaby to bowiem dodatkowa przesłanka zaskarżenia orzeczenia, a brak jej dochowania skutkowałby odrzuceniem środka zaskarżenia jako niedopuszczalnego z innych przyczyn. Decyzja interpretacyjna Sądu Najwyższego jest słuszna. Wykładnia taka jest prokonstytucyjna (zob. M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na konstytucji, Warszawa 2017, s. 644-652). Uwzględnia ona: (i) konstytucyjne prawo strony do rozpatrzenia sprawy przez sąd drugiej instancji wyprowadzone z art. 45 ust. 1, art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji RP oraz (ii) standard konstytucyjny modelu postępowania apelacyjnego wypracowany w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (zob. dla przykładu wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 maja 2008 r., P 18/07).

Co więcej, Sąd Najwyższy trafnie dostrzegł, że ustawodawca, ilekroć wiąże rygor procesowy (sankcję) w postaci odrzucenia środka zaskarżenia z kwestią terminu, to zawsze daje temu wyraz wprost w treści przepisu. Ale ustawodawca konsekwentnie stosuje ten rygor tylko do wniesienia środka zaskarżenia po upływie terminu końcowego, a nie przed terminem, od którego wylicza się termin końcowy do zaskarżenia orzeczenia. Wniosek ten jest prawidłowy, uwzględniając również to, że formalizm procesowy spełniają też funkcję gwarancyjną. Otóż zaostrzone rygory procesowe powinny wynikać w sposób wyraźny z przepisów KPC (zob. S. Cieślak, Konsekwencje procesowe złożenia przez stronę nieopłaconego wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia orzeczenia, Monitor Prawniczy, 2021, nr 24, s. 1327). Ponadto, wniosek Sądu Najwyższego doznaje wsparcia w zasadzie in dubio pro libertate, zgodnie z którą wątpliwości interpretacyjne należy rozstrzygać na rzecz — a nie przeciwko — prawom i wolnościom człowieka. A zatem wszelkie przejawy ingerencji w sferę praw i wolności jednostki muszą wynikać z jednoznacznych i niebudzących podstaw prawnych. Wykładnia wyrażenia „niedopuszczalności środka zaskarżenia z innych przyczyn” odmawiająca „przedwczesności” wniesienia środka zaskarżenia powiązania z koniecznością jego odrzucenia honoruje zasadę in dubio pro libertate.

Należy w pełni zaaprobować uchwałę Sądu Najwyższego z 26 października 2021 r. oraz argumentację prawną przytoczoną za jej przyjęciem.

Uwzględniając glosowaną uchwałę oraz dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego można wyprowadzić kilka wniosków dla praktyki:

• warunkiem dopuszczalności zaskarżenia orzeczenia (wyroku / postanowienia) jest złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie orzeczenia;
• wniosek powinien być złożony co najmniej w logicznej sekundzie po ogłoszeniu orzeczenia lub jego podpisania, jeżeli nie było ogłaszane, ponieważ w chwili jego złożenia orzeczenie musi istnieć w sensie procesowym; złożenie wniosku przed istnieniem orzeczenia oznacza jego prawną bezskuteczność (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 września 2000 r., I PKN 406/00);
• złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie orzeczenia otwiera stronie prawo zaskarżenia orzeczenia, które może być zrealizowane nie później niż w dniu upływu terminu na wniesienie środka odwoławczego liczonego od dnia doręczenia orzeczenia wraz z uzasadnieniem;
• zapoznanie się z uzasadnieniem orzeczenia jest uprawnieniem strony, z którego nie musi ona skorzystać; w konsekwencji może ona wnieść środek odwoławczy przed doręczeniem jej uzasadnienia orzeczenia.

***

Autorem wpisu jest radca prawny Marcin Michalik, Senior Associate w Kancelarii RKKW.