Wyrok Sądu Najwyższego z 28.05.2015 r. (III CSK 283/14, www.sn.pl)
„Uchylenie – w wyniku wznowienia postępowania – prawomocnego wyroku skazującego prezesa zarządu za przestępstwo wskazane w art. 18 ust. 2 KSH powoduje także uchylenie ex tunc skutków skazania przewidzianych w tym przepisie”.
I. Stan faktyczny
1. Powód w sprawie był wierzycielem jednego ze wspólników pozwanej spółki. W ramach postępowania egzekucyjnego zostały zajęte udziały dłużnika. Po zajęciu udziałów odbyło się zgromadzenie wspólników pozwanej, na którym podjęto uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego i zmianie umowy spółki. W wyniku podwyższenia udział w kapitale zakładowym wspólnika, który był dłużnikiem powoda obniżył się z 74 do 18 procent.
2. Powód dowiedział się o podwyższeniu kapitału zakładowego dopiero po kilku miesiącach i zaskarżył je po upływie 6 miesięcy od ich podjęcia. W tym czasie w ramach postępowania egzekucyjnego został ustanowiony zarząd przymusowy nad udziałami.
3. W toku postępowania obrona pozwanej spółki opierała się na dwóch zasadniczych zarzutach. Po pierwsze twierdziła, że powództwo zostało wniesione po upływie terminu z art. 252 § 3 Kodeksu spółek handlowych (uprzednio i dalej jako: „KSH”), a po drugie, że postępowanie było prowadzone w warunkach nieważności. Nieważność postępowania miała wynikać z tego, że pełnomocnik procesowy pozwanej spółki został ustanowiony oświadczeniem, które złożył w jej imieniu prezes zarządu skazany wcześniej prawomocnym wyrokiem karnym.
4. Sąd Okręgowy stwierdził nieważność uchwał, a Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej od tego wyroku. W wyroku sądu drugiej instancji zostało wskazane, że co prawda prezes pozwanej spółki był skazany prawomocnym wyrokiem karnym, ale wyrok ten został uchylony w wyniku wznowienia postępowania. Przez wznowienie postępowania skutki skazania miały zostać wyeliminowane z mocą wsteczną również w zakresie czynności dotyczących udzielenia pełnomocnictwa i reprezentacji pozwanej w sprawie.
II. Komentarz
1. W ramach orzeczenia Sąd Najwyższy analizował trzy kwestie. Pierwszą z nich był wpływ wznowienia postępowania karnego na sankcję braku możliwości wykonywania funkcji członka organu spółki kapitałowej z art. 18 § 2 KSH. Drugie zagadnienie dotyczyło sposobu liczenia początku terminu do wniesienia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwał przez wierzyciela wspólnika. Trzecim zagadnieniem, co do którego wypowiedzenia się Sąd Najwyższy, był ciężar dowodu wykazania zasadności podwyższenia kapitału zakładowego, w sytuacji gdy uchwała ta mogła prowadzić do zmniejszenia się wartości udziałów zajętych w postępowaniu egzekucyjnym.
2. Pierwsze ze wskazanych zagadnień Sąd Najwyższy rozstrzygnął odwołując się do stanowiska orzecznictwa w sprawach karnych, dotyczącego skutków wznowienia postępowania. Sąd Najwyższy wskazał, że już samo wznowienie postępowania karnego i uchylenie prawomocnego wyroku skazującego prowadzi do tego, że postępowanie wraca do stadium, w jakim znajdowało się na początku. Skutkuje to tym, że uchylony wyrok należy traktować tak, jakby w ogóle nie został wydany. Na ocenę uchylonego wyroku nie ma natomiast wpływu orzeczenie, które zapadnie w ramach postępowania objętego wznowieniem.
3. Wskazując na powyższe skutki uchylenia wyroku karnego w postępowaniu wznowieniowym Sąd Najwyższy uznał, że spójna z nimi powinna być sankcja wynikająca z art. 18 § 2 KSH. Pomimo bowiem tego, że sankcja ta ma charakter cywilnoprawny i obowiązuje nawet po zatarciu skazania, to jednak, zdaniem Sądu Najwyższego, nie może ona obowiązywać, jeżeli został uchylony wyrok karny, który był jej podstawą. Przeciwny wniosek mógłby bowiem prowadzić do sytuacji, w której sankcja z art. 18 § 2 KSH obowiązywałaby pomimo ostatecznego uniewinnienia członka organu. Dlatego Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli wyrok skazujący został uchylony z mocą wsteczną, to również sankcja z art. 18 § 2 KSH podlega uchyleniu z mocą wsteczną. Uchylenie z mocą wsteczną sankcji nieważności prowadzi do tego, że z mocy prawa dochodzi do konwalidacji wszystkich czynności dokonanych przez prezesa zarządu, wobec którego wydano wyrok skazujący.
4. Na podstawie powyższej argumentacji Sąd Najwyższy nie uwzględnił więc zarzutu nieważności postępowania i ocenił również pozostałe podstawy skargi kasacyjnej. Za zasadną uznał zarzut pozwanej dotyczący niedochowania terminu do wniesienia powództwa. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że wierzyciela obowiązują przy zaskarżaniu uchwał takie same zasady, jak wspólników. Przy wniesieniu powództwa w terminie z art. 252 § 3 KSH istotny jest więc nie tyle moment faktycznego dowiedzenia się o podjęciu uchwały, ale termin, w którym wierzyciel miał możliwość powzięcia wiedzy o uchwale. Z uwagi na to, że uchwały zaskarżone w sprawie podlegały wpisowi do rejestru, to termin dowiedzenia się o nich jest liczony przy uwzględnieniu powszechnej dostępności danych ujawnionych w rejestrze.
5. W stosunku do kwestii ciężaru dowodu Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że to pozwana spółka powinna wykazać, że podwyższenie kapitału zakładowego nie wpłynęło niekorzystnie na wartość zajętych udziałów. Wypowiedź ta wprost odnosiła się do sytuacji, w której podstawą do zaskarżenia uchwał zgromadzenia wspólników jest art. 9102 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego. Wpisuje się ona jednak w coraz częściej wyrażane w orzecznictwie stanowisko dotyczące przerzucania na pozwaną spółkę ciężaru dowodzenia tego, że podjęcie zaskarżonych uchwał wyłączających lub ograniczających prawa wspólników było uzasadnione (por. wyrok Sądu Najwyższego z 20.12.2006 r., sygn. akt IV CSK 299/06, Lex nr 233051 oraz Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 28.05.2014 r. sygn. akt I ACa 3/14, Lex nr 1477015).
6. Komentując krótko tezy w nim zawarte należy wskazać, że stanowisko Sądu Najwyższego prowadzi do relatywizacji sankcji nieważności. Okazuje się bowiem, że nieważność czynności prawnych, zdziałanych w imieniu spółki przez członka zarządu, może być usuwana z mocą wsteczną. Takie stanowisko chroni samego skazanego przed rygoryzmem sankcji wynikającej z art. 18 § 2 KSH, ale nie chroni ono stabilności i pewności obrotu prawnego. Pozwala bowiem na wywodzenie skutków z czynności prawnych, które w momencie ich podejmowania były bezwzględnie nieważne.
7. Warto więc w tym kontekście wskazać, że prawomocny wyrok skazujący zazwyczaj pozostawia skutki, które mają charakter nieodwracalny. Najlepszym tego przykładem jest uchylenie wyroku skazującego po wykonaniu kary pozbawienia wolności. Tego rodzaju skutki ustawodawca stara się łagodzić w inny sposób, w tym poprzez odpowiedzialność odszkodowawczą. Może więc bardziej spójne z założeniami dotyczącymi charakteru sankcji nieważności oraz z potrzebą ochrony uczestników obrotu gospodarczego byłoby uznawanie za nieodwracalne również skutków uchylonego wyroku skazującego, które wynikały z art. 18 § 2 KSH?
III. Wnioski dla praktyki
Z glosowanego orzeczenia wynikają trzy rodzaje wniosków praktycznych:
• dla skazanych członków zarządu wynika szansa na uchylenie zakazu pełnienia funkcji z mocą wsteczną. Uchylenie tego zakazu może być dokonane poprzez doprowadzenie do wznowienia postępowania karnego;
• dla wierzycieli prowadzących egzekucję z udziałów w spółce z o.o. z treści wyroku wynika konieczność sprawdzania na bieżąco zmian w rejestrze i aktach rejestrowych. Brak uzyskania w odpowiednim czasie wiedzy o podjęciu uchwały prowadzącej do rozwodnienia zajętych udziałów nie uchroni bowiem wierzyciela przez upływem ustawowego terminu do zaskarżenia uchwały;
• dla osób stron i pełnomocników w postępowaniach dotyczących stwierdzenia nieważności uchwał wyrok jest wskazaniem, że ciężar dowodzenia części faktów w tego rodzaju sprawach może spoczywać na pozwanej spółce.
