W dniu 5.10.2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 19.07.2019 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (z wyjątkiem kilku przepisów, które wejdą w życie w późniejszym czasie). W uzasadnieniu do projektu ustawy jako główny cel nowelizacji wskazano przyspieszenie i usprawnienie procedury karnej zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego. Poniżej przedstawiamy część nowelizowanych przepisów.
Zmiany w zakresie reguł ne peius
Od wejścia w życie nowelizacji art. 454 § 1 KPK otrzymał brzmienie: „Sąd odwoławczy nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie.” Usunięto zatem sformułowanie „lub warunkowo umorzono postępowanie”. Innymi słowy, jeśli w I instancji wobec sprawcy orzeczono warunkowe umorzenie postępowania (tj. stwierdzono winę, ale nie skazano sprawcy i w konsekwencji nie zastosowano kar i środków karnych) a oskarżyciel (publiczny bądź posiłkowy/prywatny) wniesie apelację, to sąd odwoławczy może zmienić wyrok Sądu I Instancji poprzez skazanie sprawcy i wymierzenie kary. Dotychczas, w omawianym przykładzie strona wnosząca apelację (kwestionująca zasadność warunkowego umorzenia sprawcy) mogła wnosić wyłącznie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Na mocy nowelizacji uchylono również § 3 art. 454 KPK, na podstawie którego sąd odwoławczy nie mógł zaostrzyć kary pozbawienia wolności przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności. Po zmianie przepisów, sąd odwoławczy może zaostrzyć karę w ten sposób.
Zmiany w przesłuchiwaniu pokrzywdzonych
Wśród zmian przyczyniających się do realizacji założeń nowelizacji w postępowaniu przygotowawczym warto wskazać m.in. na brak konieczności przesłuchiwania każdego z pokrzywdzonych w charakterze świadka. Dodany art. 315a KPK stanowi, że od takiego przesłuchania można odstąpić, „jeżeli czynność ta nie jest niezbędna dla dokonania ustaleń faktycznych”. Wprowadzona zmiana nie pozbawia jednak strony jej uprawnień, ponieważ zgodnie z dalszą częścią przepisu, w przypadku, kiedy pokrzywdzony takiego przesłuchania zażąda, to „powinien” zostać przesłuchany w takim charakterze, chyba że prowadziłoby to do przewlekłości postępowania.
Nowy sposób sporządzania uzasadnień wyroków
W myśl nowego art. 99a KPK, uzasadnienia wyroków sporządzane będą na urzędowych formularzach według wzoru ustalonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości. Takie rozwiązanie jest swoistym novum w polskiej procedurze karnej, które ma zastosowanie zarówno do uzasadnień wyroków wydawanych przez sądy w pierwszej instancji (w tym wyroków nakazowych i łącznych), jak i wyroków sądów odwoławczych oraz wyroków wydawanych w sprawach o wznowienie postępowania. Założenie nowelizacji jest takie, że jednolite formularze zawierające wymagane ustawą informacje mają ułatwić uprawnionym podmiotom sporządzanie środków zaskarżenia, a organom procesowym kontrolę zaskarżanych rozstrzygnięć. Z uwagi na doniosłość tej zmiany, przepis ten wejdzie w życie w późniejszym czasie – 5.12.2019 r. Nie jest również aktualnie znana treść rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości określająca wzory formularzy uzasadnień wyroków, w związku z czym na ocenę wskazanej regulacji jest jeszcze za wcześnie.
Zmiana zasady ogłaszania wyroków
Do art. 418 KPK dodano § 1b zgodnie z którym (jeśli ogłoszenie wyroku wymagałoby zarządzenia przerwy lub odroczenia rozprawy) przewodniczący może poprzestać na zwięzłym przedstawieniu rozstrzygnięcia Sądu oraz zastosowaniu przepisów ustawy karnej. Warto podkreślić, że omawiana zmiana podyktowana była procesem w sprawie tzw. afery Amber Gold. Na podstawie dotychczasowych przepisów Sąd orzekający przez kilka miesięcy musiał odczytywać całą sentencję wyroku, w której wymieniał ponad 18 000 pokrzywdzonych.
Ujawnianie elementów materiału dowodowego bez ich odczytywania
Podobna istotna zmiana dotyczy art. 405 KPK, w którym dodano § 2 – tym samym zwolniono sąd z obowiązku długotrwałego wyliczania i odczytywania na rozprawie dokumentów zaliczonych na poczet materiału dowodowego, uznając je za ujawnione bez odczytywania.
Nowe obligatoryjne elementy pierwszych pism składanych w sprawie
Wprowadzone zmiany ponadto dostosowują przepisy KPK do wymagań wynikających z rozwoju technologicznego, w związku z czym zmianie uległy wymogi formalne pism procesowych (art. 119 KPK). Aktualnie koniecznym elementem pierwszego pisma procesowego złożonego w sprawie jest wskazanie numeru telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej lub zamieszczenie oświadczenia o ich nieposiadaniu.
Terminy na złożenie wniosku dowodowego
Na aktywność procesową stron, obrońców i pełnomocników wpłynie zmiana w zakresie oddalania wniosków dowodowych zgłoszonych po terminie. Dodany pkt 6 § 1 art. 170 KPK stanowi, że wniosek dowodowy został złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona. Dodany również w art. 170 KPK – § 1a, ogranicza możliwość oddalenia wniosku (na podstawie art. 170 § 1 pkt 5 lub 6 KPK), gdy okoliczność, która ma być udowodniona ma istotne znaczenie dla ustalenia m.in. popełnienia czynu zabronionego, jego popełnienia w warunkach recydywy lub przesłanek do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym. Przepis ten wprowadza elementy formalizmu dowodowego znanego z postępowania cywilnego. Wydaje się jednak, że nowe przesłanki oddalenia wniosku dowodowego zostały określone nieprecyzyjnie, albowiem bez względu na to czy wniosek dowodowy będzie składał (po terminie zakreślonym przez Sąd) obrońca podejrzanego/oskarżonego czy pełnomocnik pokrzywdzonego/oskarżyciela posiłkowego, to każdy z nich ma interes w tym, aby zweryfikować, iż wnioskowany przez niego dowód ma istotne znaczenie dla ustalenia czy został popełniony czyn zabroniony. Innymi słowy, obrońca będzie przekonywał, że taki dowód zgłoszony po terminie prowadzi do ustalenia, że czyn nie został popełniony, a pełnomocnik drugiej strony będzie przekonywał, że jego dowód prowadzi do ustalenia, że czyn został popełniony.
Oskarżyciel posiłkowy musi pilnować kalendarza
Dotychczas umorzenie postępowania na skutek niestawiennictwa pokrzywdzonego – oskarżyciela prywatnego oraz jego pełnomocnika, następowało wyłącznie w sprawach z oskarżenia prywatnego. Po nowelizacji – dodaniu art. 57 § 1a KPK – dotyczy również spraw z oskarżenia publicznego, w których prokurator nie bierze udziału. Brak stawiennictwa oskarżyciela posiłkowego i jego pełnomocnika na rozprawie głównej jest równoznaczny z odstąpieniem od oskarżenia.
Większy formalizm we wnoszeniu subsydiarnego aktu oskarżenia
Dotychczas dwukrotne wydanie takiej samej decyzji kończącej postępowanie przygotowawcze (tj. dwukrotna odmowa wszczęcia postępowania karnego bądź dwukrotne umorzenie postępowania przygotowawczego) aktualizowało możliwość wniesienia przez pokrzywdzonego subsydiarnego aktu oskarżenia. Nowelizacja dodaje jeszcze jedna przeszkodę – konieczność złożenia zażalenia do prokuratora nadrzędnego na ponowne postanowienie o umorzeniu bądź wszczęciu postępowania. Dopiero w razie utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia pokrzywdzony, który dwukrotnie wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 i 1a KPK, może wnieść subsydiarny akt oskarżenia – o czym należy go pouczyć.
* Stan prawny: 24.10.2019 r.
Autorami artykułu są adwokat Tomasz Wójt i Natalia Ruszkowska.
