Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.3.2015 r. (II CSK 402/14)
Fakt dochodzenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, toczącym się wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie stanowi przeszkody do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko członkowi zarządu tej spółki. Przesłanką odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 § 1 KSH jest bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce, którą wierzyciel może wykazać za pomocą wszelkich środków dowodowych. Przesłankę tę można uznać za spełnioną również przed zakończeniem postępowania upadłościowego.
Stan faktyczny
Powód był wierzycielem X Sp. z o.o. (dalej jako: „X“), dysponującym wyrokiem z dnia 13.6.2012 r. zasądzającym od X na jego rzecz kwotę 110.079,98 zł wraz z odsetkami i kosztami procesu. Wszczęte przeciwko X po nadaniu klauzuli wykonalności postępowanie egzekucyjne zostało wpierw zawieszone postanowieniem Sądu Rejonowego z dnia 22.8.2012 r. (rozpoznającego wniosek o ogłoszenie upadłości X), a następnie umorzone przez komornika postanowieniem z dnia 10.9.2012 r. Z uwagi na powyższe Powód, działając na podstawie art. 299 § 1 Kodeksu spółek handlowych (dalej jako: „KSH“) wystąpił do Sądu Okręgowego z powództwem przeciwko prezesowi jednoosobowego zarządu X, o zapłatę kwoty 122.919,81 zł wraz z odsetkami, wskazując na bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko X. Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29.5.2013 r. oddalił powództwo wskazując, że Powód nie wykazał przesłanki bezskuteczności egzekucji, wynikającej z art 299 § 1 KSH, jako dowód przedłożył bowiem pierwszą stronę postanowienia o umorzeniu egzekucji zawierającą sentencję i początek uzasadnienia, podczas gdy w toku postępowania egzekucyjnego komornik ustalił, że X figuruje w ewidencji osób ubezpieczonych i płatników składek, posiada rachunki bankowe oraz jest właścicielem kilku samochodów osobowych i ciężarowych. Dodatkowo wobec X prowadzone było postępowanie o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, nie zaś upadłości likwidacyjnej. Ponadto, w ocenie Sądu Okręgowego, dopiero ukończenie lub umorzenie postępowania upadłościowego pozwoliłoby określić, w jakim zakresie pozwany – jako prezes zarządu X – może ponosić odpowiedzialność za zobowiązania X.
Wniesiona przez powoda apelacja został oddalona, bowiem Sąd Apelacyjny podzielił przeważającą część ustaleń faktycznych i prawnych Sądu Okręgowego. Sąd Apelacyjny ustalił, że: (i) w chwili wydania wyroku przez Sąd Okręgowy X od dnia 27.2.2013 r. znajdowała się w upadłości likwidacyjnej, (ii) ujemny wynik finansowy X utrzymywał się od stycznia do kwietnia 2012 r., a w dniu 24.5.2012 r. X złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości, (iii) tytuł wykonawczy wpłynął do komornika w trakcie rozpoznawania wniosku o ogłoszenie upadłości (iv) Sąd Rejonowy w toku rozpoznawania wniosku o ogłoszenie upadłości zabezpieczył majątek X oraz (v) Powód złożył do komornika wniosek o umorzenie postępowania egzekucyjnego ze względu na jego bezskuteczność. Ponadto Sąd Apelacyjny uznał za słuszne stanowisko Sądu Okręgowego, zgodnie z którym umorzenie postępowania egzekucyjnego nie oznacza, że wierzytelność Powoda nie zostanie zaspokojona w toku postępowania upadłościowego, zaś dopiero równomierne zaspokojenie wierzycieli X pozwoli stwierdzić w jakim zakresie egzekucja wobec X jest nieskuteczna. Wobec powyższego, jeżeli potencjał majątkowy X obniżył się na skutek zbyt późnego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, członkowie zarządu odpowiadają tylko w granicach obniżenia tego potencjału.
W skardze kasacyjnej Powód zarzucił wyrokowi Sądu Apelacyjnego m.in. naruszenie przepisów: (i) art. 299 § 1 KSH przez przyjęcie, że wszczęcie i prowadzenie postępowania upadłościowego wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi przeszkodę do skierowania roszczeń przeciwko członkom jej zarządu, (ii) art. 6 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako: „KPC“), poprzez uznanie, ze to na Powodzie spoczywał ciężar wykazania, że podjął wszelkie niezbędne czynności w celu przeprowadzenia egzekucji, podczas gdy to na pozwanym spoczywał obowiązek wykazania, że egzekucja nie została prowadzona przeciwko wszystkim składnikom majątku X, w końcu zaś (iii) art. 382 w zw. z art 316 § 1 i art. 391 § 1 KPC, poprzez uwzględnienie całkowitej wartości majątku X z pominięciem wysokości wszystkich jej zobowiązań. Wobec powyższego Powód wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania uzasadniając, że bezskuteczność egzekucji, jako przesłanka odpowiedzialności członka zarządu z art. 299 § 1 KSH, musi odnosić się do całego majątku spółki, nie tylko do jej części. Ponadto nie każda sytuacja wymaga wszczynania postępowania egzekucyjnego w ogóle, przy czym ciężar dowodu w zakresie wykazania przesłanki bezskuteczności egzekucji spoczywa na wierzycielu, któremu przysługują wszelkie środki dowodowe obowiązujące w procesie. Z kolei na wierzycielu nie spoczywa obowiązek dowodzenia wysokości szkody w sytuacji kiedy posiada tytuł egzekucyjny stwierdzający istnienie zobowiązania po stronie spółki w czasie pełnienia przez pozwanego funkcji w jej zarządzie. Z kolei w zakresie przesłanek egzoneracyjnych wymienionym w art. 299 § 2 KSH przysługują wierzycielowi domniemania, których obalenie leży wyłącznie po stronie pozwanego członka zarządu dłużnika. W ramach częściowego podsumowania Sąd Najwyższy wskazał, że: „(…) fakt dochodzenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym, toczącym się wobec spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie stanowi przeszkody do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko członkowi zarządu tej spółki.“. Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę na teoretyczną poprawność punktu widzenia prezentowanego przez Sąd Apelacyjny, zgodnie z którym dopiero zakończenie postępowania upadłościowego pozwoli kategorycznie określić stopień zaspokojenia wierzycieli spółki. W praktyce jednak analiza przebiegu konkretnego postępowania upadłościowego może w konkretnych sytuacjach (także przed formalnym zakończeniem postępowania upadłościowego) wystarczyć, by w sposób niebudzący wątpliwości potwierdzić brak możliwości zaspokojenia wierzycieli z funduszów masy upadłości.
Komentarz
Analizowany wyrok Sądu Najwyższego stanowi praktyczną odpowiedź na istotne z punktu widzenia pewności obrotu gospodarczego pytanie o możliwie najwcześniejszy termin wytoczenia powództwa przeciwko członkowi zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 299 § 1 KSH. Mając na uwadze dotychczasową praktykę sądów, należy wskazać, że często wykazują one znaczny rygoryzm dowodowy w zakresie bezskuteczności egzekucji przeciwko dłużnikowi – spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Przedmiotowe orzeczenie w sposób wyraźny odchodzi od przyjmowanego przez sądy powszechne, niekiedy przesadnego formalizmu, wprowadzając na jego miejsce racjonalizm oparty na dowodach przeprowadzanych według zasad ogólnych postępowania cywilnego, tj. na wszelkich dopuszczalnych prawem środkach dowodowych .
Oczywiście omawiane orzeczenie opiera się na konkretnym stanie faktycznym, zgodnie z którym wierzyciel dysponował tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przed ogłoszeniem upadłości, zaś postępowanie egzekucyjne przeciwko spółce zostało umorzone w związku z wydaniem przez Sąd Rejonowy postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia roszczenia spółki poprzez zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Powyższe nie jest jednak istotą analizowanego wyroku, bowiem Sąd Najwyższy jednoznacznie przesądził, że z samego faktu prowadzenia postępowania upadłościowego w sprawie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie można wywodzić zakazu pociągnięcia – w tym samym czasie – do odpowiedzialności osobistej członków zarządu spółki za jej zobowiązania, i to także w sytuacji, w której wierzyciel w terminie zgłosił przysługującą mu względem spółki wierzytelność, a następnie została ona uwzględniona na liście wierzytelności. Co szczególnie istotne, dla wykazania bezskuteczności egzekucji w sytuacji równoległego prowadzenia postępowania upadłościowego, wystarczy wykazanie przez wierzyciela, że fundusz masy upadłości zestawiony z wysokością uznanych wierzytelności – w sposób niebudzący wątpliwości – nie pozwoli na ich zaspokojenie. Przeprowadzenie takiej analizy z kolei, powinno obejmować badanie liczby wierzycieli, zawartości i struktury listy wierzytelności oraz kolejności, w której wierzyciele mają być zaspokajani.
Wnioski praktyczne
Wierzyciel dysponujący tytułem egzekucyjnym przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością może wszcząć postępowanie przeciwko członkom jej zarządu na podstawie art. 299 § 1 KSH, jeżeli wykaże – za pomocą wszelkich dostępnych w postępowaniu cywilnym środków dowodowych – że egzekucja prowadzona przeciwko spółce jest bezskuteczna.
Stwierdzenie bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie musi poprzedzać wszczęte przeciwko niej postępowanie egzekucyjne.
Nie ma prawnych przeszkód, by wierzyciel spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej, którego wierzytelność została uwzględniona na liście wierzytelności, wystąpił z powództwem przeciwko członkom zarządu spółki na podstawie art. 299 § 1 KSH.
