Wspólność udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością objętych w zamian za wkład pochodzący z majątku wspólnego

Jeżeli wkład wniesiony do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka, również udział w spółce objęty przez wspólnika wchodzi w skład tego majątku.

Uchwała SN z 7.07.2016 r., III CZP 32/16, niepubl.

Stan faktyczny

• Omawiana uchwała podjęta została w odpowiedzi na pytanie prawne skierowane do Sądu Najwyższego przez Sąd Okręgowy, który powziął wątpliwości dotyczącego tego, czy udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością objęte przez jednego z małżonków a sfinansowane ze środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków wchodzą w skład ich majątku wspólnego.
• Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne miało istotne znaczenie dla przesądzenia kwestii dopuszczalności prowadzenia postępowania egzekucyjnego skierowanego do udziałów w spółce z o.o. na podstawie tytułu egzekucyjnego wystawionego wyłącznie wobec małżonka, który objął udziały, podczas gdy drugi z małżonków złożył sprzeciw w trybie 923¹ KPC w zw. z art. 910³

Komentarz

• Kwestia przynależności udziałów w spółce z o.o. do majątku wspólnego małżonków, objętych wyłącznie przez jednego z nich, lecz za środki pochodzące z majątku wspólnego, było i jest przedmiotem licznych kontrowersji.[1] Wynikają one m.in. z tego, że dla rozstrzygnięcia tego zagadnienia prawnego trzeba wziąć pod uwagę dwa reżimy prawne: reżim prawa spółek (KSH) oraz reżim prawa rodzinnego (KRO). Oba reżimy różnią się między sobą założeniami aksjologicznymi, co przekłada się na zakres i sposób udzielanej ochrony prawnej.
• O ile kodeks spółek handlowych zapewnić ma bezpieczeństwo obrotu oraz sprawność podejmowania czynności korporacyjnych, o tyle podstawowym celem kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest zagwarantowanie równość praw obojga małżonków do ich majątku wspólnego. W związku z powyższym, w doktrynie wypracowano kilka koncepcji w przedmiocie możliwego rozwiązania wspomnianej wyżej kontrowersji.
• Zgodnie z pierwszą koncepcją, wspólnikiem spółki z o.o. staje się ten małżonek, który uczestniczył w objęciu udziałów, natomiast prawa majątkowe związane z nabytymi udziałami stają się częścią majątku wspólnego. Koncepcja ta zakłada, że przedmiotem majątku wspólnego mogą być tylko prawa o charakterze majątkowym, natomiast prawa korporacyjne wykonuje wyłącznie nabywca udziałów.
• Ważnie dokonane objęcie udziałów kreuje zewnętrzny stosunek prawny (spółkowy), którego stroną staje się wyłącznie ten małżonek, który w tej czynności prawnej uczestniczył. Zgodnie z tym stanowiskiem, drugi z małżonków nie staje się wspólnikiem spółki, będzie on jednak uprawniony z tytułu nabytych praw majątkowych.[2] Stanowisko to zakłada dopuszczalność tzw. „rozszczepienia” uprawnień korporacyjnych i majątkowych. Dopuszczalne jest zatem poddanie tych uprawnień odmiennym reżimom prawnym (kodeksu spółek handlowych oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
• Zgodnie z drugą koncepcją, wskutek objęcia udziałów przez jednego z małżonków, wspólnikiem spółki stają się oboje małżonkowie. Stanowisko to wywodzone jest m.in. z 183¹ KSH. Twierdzi się, że gdyby małżonkowie nie stawali się automatycznie razem wspólnikami spółki, to w umowie spółki z o.o. nie byłoby czego wyłączać. Pogląd ten może jednak godzić w bezpieczeństwo obrotu, zwłaszcza w sytuacji konfliktu pomiędzy małżonkami. Ponadto jest on sprzeczny z zasadą dobrowolności uczestnictwa w spółce (art. 3 KSH).
• Z uwagi na powyższe sformułowano stanowisko „kompromisowe”, zasadzające się na rozróżnieniu legitymacji materialnej i formalnej wspólnika w spółce.[3] Zgodnie z tym poglądem, wspólnikiem spółki uprawnionym do wykonywania praw udziałowych staje się także drugi z małżonków jeżeli ujawni on swą wolę uczestnictwa w spółce (np. domagając się wpisu do księgi udziałów).[4] Z racji wspólnego finansowania objęcia udziałów (z majątku wspólnego) legitymowani materialnie, od samego początku, są jednak oboje małżonkowie.
• Zgodnie z trzecią koncepcją, prawa udziałowe wchodzą do majątku osobistego tego z małżonków, który jest stroną czynności prawnej objęcia udziałów (nabywcy udziałów). Stanowisko to zasadza się na zakazie „rozszczepiania” praw majątkowych i funkcjonalnie z nimi związanych praw korporacyjnych. Z uwagi na to, że w takim przypadku środki na pokrycie wkładów nie mogą pochodzić z majątku wspólnego, samo nabycie udziałów związane jest z uprzednim przesunięciem środków z majątku wspólnego do majątku osobistego. Wierzytelność, jaka powstaje względem małżonka obejmującego udziały podlega rozliczeniu między małżonkami w trybie art. 45 KRO.[5]
• Zaakceptowanie tego stanowiska prowadziłoby jednak do sprzecznego z art. 31 § 1 KRO uszczuplenia majątku wspólnego. Zgodnie z tym przepisem do majątku wspólnego zaliczane są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Do uszczuplenia majątku wspólnego dochodziłoby nie tylko w chwili objęcia udziałów przez jednego z małżonków, ale również wtedy, gdy małżonek ten dokonywałby wtórnego obrotu udziałami. Środki uzyskane w zamian za zbyte udziały wchodziłyby bowiem do majątku osobistego jednego z małżonków. Ponadto, w przypadku obowiązywania reżimu wspólności ustawowej, koncepcja ta byłaby trudna do pogodzenia z zasadą domniemania wejścia przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego małżonków (art. 31 § 2 w zw. z art. 33 KRO).
• Nie rozstrzygając wszystkich problemów teoretycznych, Sąd Najwyższy uznał, że o ile wkład wniesiony do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego małżonków, również udział w spółce objęty przez jednego z nich wchodzi w skład tego majątku. Zdaniem Sądu Najwyższego, jeżeli udziały zostały pokryte majątkiem wspólnym nie jest możliwe przyjęcie, że z chwilą objęcia udziałów wchodzą one do majątku osobistego jednego z małżonków.
• Stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy jest niewątpliwie trafne. Przyjęcie trzeciej z przedstawionych wyżej koncepcji rodziłoby istotne zagrożenie dla ochrony interesów drugiego z małżonków. W szczególności, istniałoby ryzyko „wyprowadzenia” majątku wspólnego do spółki a następnie doprowadzenia do jej „kontrolowanej” upadłości, co uniemożliwiłoby faktycznie dokonanie rozliczenia w trybie art. 45 KRO.

Wnioski praktyczne

• Sąd Najwyższy przychylił się do przeważającego w orzecznictwie i doktrynie stanowiska, że udziały nabyte ze środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków wchodzą w skład tego majątku. Na przeszkodzie temu nie stoi to, że w konkretnych okolicznościach sprawy, wyłącznie jeden z małżonków może być uprawniony do wykonywania praw udziałowych (legitymowany formalnie).
• Na tle przepisów regulujących postępowanie egzekucyjne, przyjęty przez Sąd Najwyższy pogląd oznacza, że nawet gdy udziały objęte zostały wyłącznie przez dłużnika, lecz za środki pochodzące z majątku wspólnego, objęte są one wspólnością majątkową małżeńską. W takim razie, w przypadku sprzeciwu małżonka dłużnika wyrażonego w trybie 923¹ KPC w zw. z art. 910³ KPC oraz bierności wierzyciela, w zakresie w którym egzekucja skierowana jest do udziałów w sp. z o.o., powinno dojść do umorzenia prowadzonego postępowania egzekucyjnego.

[1] Zob. R.L. Kwaśnicki, A. Piskorz, A. Nalazek, Udziały/akcje imienne znajdujące się w majątku wspólnym małżonków, cz. I: W sprawie statusu wspólnika/akcjonariusza zbiorowego, Monitor Prawa Handlowego, nr 1/2011, s. 60 i n.; R.L. Kwaśnicki, Wykonywanie praw z udziałów/akcji wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków [w:] J. Kruczalak-Jankowska, Wpływ europeizacji prawa na instytucje prawa handlowego, Warszawa 2013, s. 73 i n.; T. Mróz, Uczestnictwo w spółce kapitałowej a ustawowy ustrój majątkowy małżonków [w:] M. Modrzejewska, Prawo handlowe XXI wieku czas stabilizacji ewolucji czy rewolucji, 2010 r., s. 638; A. Szermach, Udział w spółce z o.o. a wspólność ustawowa małżeńska, Monitor Prawniczy, nr 20/2013, s. 1088 i n.; A. Kubas, Udział w spółce handlowej jako składnik majątku wspólnego, PPH, nr 4/2011, s. 22.

[2] Zob. wyrok SN z 20.5.1999 r., I CKN 1146/97, OSNC Nr 12/1999, poz. 209; wyrok SN z 3.12.2009 r., II CSK 673/09, niepubl.

[3] R.L. Kwaśnicki, A. Piskorz, A. Nalazek, Udziały/akcje…, op. cit., s. 64–66.

[4] A. Szumański, Status prawny małżonka wspólnika w spółce kapitałowej w sytuacji, gdy objęcie albo nabycie praw udziałowych w spółce jest finansowane z majątku wspólnego małżonków, Monitor Prawniczy, nr 7/2015, dodatek specjalny, s. 37 i n.

[5] Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r., tj. z dnia 6 listopada 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 2082). Zob. wyrok SN z 5.10.2005 r., IV CK 99/05, OSNC Nr 7–8/2006, poz. 127.

Glosa ukazała się uprzednio w Monitorze Prawa Handlowego Nr 4/2016 (Wydawnictwo C.H.Beck).