Współautorem poniższego wpisu jest adwokat Piotr Letolc.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22.4.2015 r., III CSK 284/14
W sytuacji gdy wartość majątku spółki spadła poniżej sumy jej zobowiązań i jej majątek netto miał wartość ujemną, po myśli art. 198 § 1 KSH, zaktualizował się obowiązek odbiorcy zwrotu wypłat i odpowiedzialność (odszkodowawcza) członków zarządu upadłej spółki za dokonanie tych wypłat. Takie roszczenie do odbiorcy i członków zarządu spółki, przysługujące tej spółce, ma charakter majątkowy i wobec braku przepisów ograniczających obrót, mogło być zbyte z zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego o przelewie.
Stan faktyczny
W analizowanym stanie faktycznym Powódka domagała się zasądzenia solidarnie od spółki matki (dalej jako: „Spółka A”) oraz byłych członków zarządu upadłej spółki córki (dalej jako: „Spółka B”) kwoty 430 tys. złotych. Źródłem ww. kwoty były wierzytelności Spółki B względem Spółki A. W ogłoszenia upadłości Spółki B oraz w ramach rozliczeń masy upadłościowej, syndyk Spółki B sprzedał Powódce wierzytelności w stosunku do Spółki A na podstawie umowy przelewu. Zdaniem Powódki dochodzona kwota została w sposób niezgodny z prawem wypłacona przez Spółkę B na rzecz jej wspólnika, tj. pozwanej Spółki A. Wypłaty te zostały bowiem dokonane w 2009 r. w sytuacji braku pełnego pokrycia kapitału zakładowego, co było niezgodne z art. 189 § 2 KSH. Z uwagi na fakt, iż powyższą wypłatę na rzecz Spółki A dokonali byli członkowie zarządu Spółki B, stali się oni – zgodnie z art. 198 § 1 KSH – odpowiedzialnymi osobiście dłużnikami upadłej spółki.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo i zasądził na rzecz Powódki całość roszczeń. Na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd stwierdził, iż od 2007 r. wartość majątku Spółki B była niższa od wysokości jej kapitału zakładowego. Uznał ponadto, iż dokonanie wypłat na rzecz wspólnika, w sytuacji braku pokrycia kapitału zakładowego, skutkuje powstaniem zarówno po jego stronie, jak i po stronie członków zarządu, obowiązku zwrotu na podstawie art. 198 § 1 KSH. Co równie istotne, Sąd stwierdził, że taka wierzytelność jako składnik masy upadłości może być przedmiotem obrotu w ramach czynności likwidacyjnych przedsiębiorstwa i taką właśnie wierzytelność syndyk masy upadłości Spółki B sprzedał Powódce.
Apelacja Pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego została oddalona, a Sąd Apelacyjny potwierdził, iż kapitał zakładowy Spółki B nie miał pełnego pokrycia w majątku spółki na długo przed dokonaną wypłatą na rzecz jej wspólnika, tj. Spółki A. Powyższy fakt wystarczająco uzasadnia roszczenie Powódki o zapłatę na podstawie art. 189 § 2 KSH w zw. z art. 198 § 1 KSH.
Wobec przebiegu sprawy, Pozwani złożyli skargę kasacyjną domagając się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i orzeczenia co do istoty sprawy. SN jednak nie znalazł podstaw do uwzględnienia skargi kasacyjnej, która w konsekwencji została oddalona. W uzasadnieniu wyroku SN bezspornie potwierdził, iż faktycznie doszło do wypłaty kwoty ze Spółki B na rzecz Spółki A, mimo że wspólnicy nie mogą otrzymywać wypłat z majątku spółki niezbędnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego.
SN podkreślił, iż wynikający z art. 189 § 2 KSH zakaz dokonywania wypłat z majątku spółki obowiązuje wówczas, gdy dana wypłata prowadzi do uszczuplenia majątku netto spółki. Dla rozstrzygnięcia bowiem czy kapitał zakładowy jest w pełni pokryty, miarodajna jest ta wartość majątku spółki. Kapitał zakładowy – jak przyjął SN – będzie pokryty w pełni tylko wówczas, gdy wartość majątku netto równa się statutowej wysokości kapitału zakładowego. Biorąc pod uwagę fakt, iż w opisywanym stanie faktycznym wartość zobowiązań Spółki B przekroczyła o ponad 400 tys. zł wartość jej majątku, to nie można stwierdzić, iż kapitał zakładowy (który wynosi 50 tys. zł) został skutecznie pokryty. SN nadto wyraźnie wskazał, iż jeżeli suma wolnych aktywów jest mniejsza od kwoty kapitału zakładowego, spółka znajduje się w tzw. stanie podbilansowym, co oznacza, że zgodnie z art. 189 § 2 KSH wyłączone jest dokonywanie na rzecz wspólników wypłat pod jakimkolwiek tytułem, co tak też miało miejsce w niniejszej sprawie.
Z uwagi na powyższe, zgodnie z art. 198 § 1 KSH, zaktualizował się obowiązek pozwanej Spółki A jako odbiorcy, zwrotu wypłat i odpowiedzialność (odszkodowawcza) pozwanych członków zarządu upadłej Spółki B za dokonanie tych wypłat. Co więcej, SN stwierdził,że sama cesja wierzytelności była prawnie skuteczna, bowiem takie roszczenie ma charakter majątkowy i wobec braku przepisów ograniczających obrót, mogło być ono zbyte z zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego o przelewie.
Komentarz
Celem – mających charakter bezwzględnie obowiązujący – zarówno art. 189 § 2 KSH, jak i art. 198 § 1 KSH jest zapewnienie integralności majątku spółki z o.o. i jej kapitału zakładowego (zob. też w odniesieniu do art. 198 § 1 KSH wyrok SA w Białymstoku z 21.2.2006 r., I ACA 629/05, SIP Legalis). Jest ona bowiem podmiotem prawnym odrębnym od wspólników i posiadającym odrębny od nich majątek. Ze względu zatem na interesy samej spółki, ale dodatkowo także na interesy jej wierzycieli, majątek ten zasługuje na ochronę przed nieuprawnionymi uszczupleniami. Wynikające z art. 189 § 2 KSH i 198 § 1 KSH zakazy i nakazy są właśnie elementem zasady stałości (nienaruszalności) kapitału zakładowego spółki z o.o.
Art. 189 § 2 KSH zakazuje bowiem dokonywania jakichkolwiek wypłat z jakiegokolwiek tytułu z majątku spółki potrzebnego do pokrycia jej kapitału zakładowego. Co więcej – zakaz ten dotyczy nie tylko wypłat uiszczonych na pokrycie udziałów w kapitale zakładowym spółki z o.o., ale także nadwyżki ponad wartość nominalną udziałów (tzw. agio). Jak wskazuje się w doktrynie prawa za zwrot w rozumieniu art. 189 § 2 KSH uznać należy każdy „bezpośredni lub pośredni nieekwiwalentny transfer faktyczny i prawny z majątku spółki do majątku wspólników, który będzie obejmował wkład wniesiony do spółki przez wspólnika lub ekwiwalent tego wkładu”[1]. Istotne jest, że dyspozycja przepisu 189 § 2 KSH dotyczy zarówno wypłat wynikających ze stosunku spółki, jak i z tytułów innych niż stosunek spółki (tj. np. z tytułu wynagrodzenia za określoną usługę).
Nadmienić trzeba, że uszczuplenie majątku spółki, potrzebnego do pokrycia jej kapitału zakładowego może nastąpić tylko w ściśle określonych w KSH przypadkach, np. obniżenia kapitału zakładowego poprzez obniżenie wartości udziałów czy umorzenia ich albo podziału majątku zlikwidowanej spółki między wspólników.
Jednocześnie wskazać należy, że „wypłatą” w rozumieniu art. 198 § 1 zd. 1 KSH są wszelkie przesunięcia majątkowe dokonane z majątku spółki do majątku wspólnika, zarówno w formie środków pieniężnych, jak i „w naturze”, które miałyby miejsce wbrew przepisom prawa lub postanowieniom umowy spółki z o.o. Jeśli zaś nieuprawniona wypłata w rozumieniu art. 198 § 1 zd. 1 KSH miała już miejsce, to – zgodnie z art. 198 § 1 zd. 2 KSH – członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę, odpowiadają za jej zwrot spółce solidarnie z odbiorcą. Gdy zwrotu wypłaty nie można uzyskać od odbiorcy, jak również od osób odpowiedzialnych za wypłatę, za ubytek w majątku spółki odpowiadają wspólnicy w stosunku do swoich udziałów (art. 198 § 2 KSH).
W stanie faktycznym leżącym u podstaw komentowanego orzeczenia, wypłaty ze Spółki B do Spółki A niewątpliwie zostały dokonane w sytuacji braku pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Kapitał zakładowy Spółki B byłby pokryty w pełni tylko wówczas, gdyby wartość majątku netto tej spółki równała się co najmniej statutowej wysokości jej kapitału zakładowego, a to nie miało miejsca na długo przed dokonaniem kwestionowanej wypłaty.
Wnioski dla praktyki
Zgodnie ze stanowiskiem SN ujętym w treści omawianego wyroku, syndyk jest uprawniony do sprzedaży wierzytelności upadłej spółki wobec wspólnika i członków zarządu, a jej nabywca może skutecznie dochodzić zapłaty tego długu, ponieważ roszczenie o zwrot bezprawnych wypłat jest roszczeniem majątkowym.
Jednocześnie w komentowanym wyroku SN potwierdził kodeksową zasadę, że w przypadku braku pełnego pokrycia kapitału zakładowego spółki z o.o. (tj. gdy wartość majątku netto spółki z o.o. jest niższa od statutowej wysokości jej kapitału zakładowego) – nie jest możliwe dokonywanie na rzecz jej wspólników jakichkolwiek wypłat, a gdyby takowe zostały jednak dokonane, wówczas po stronie odbiorcy aktualizuje się obowiązek ich zwrotu.
