Wydarzenia z ostatnich dwóch lat, to jest pandemia i nałożenie licznych sankcji gospodarczych w związku z wojną w Ukrainie nie pozostały bez wpływu dla branży budowlanej. Wielu wykonawców mierzy się obecnie z problemem stale rosnących cen materiałów budowlanych, siły roboczej i paliw. Kontrakty nie tylko przestają być dochodowe dla przedsiębiorców, ale nawet powodują dla nich znaczące straty. Zaistniała sytuacja zmusza więc wykonawców do podjęcia działań w celu zabezpieczenia ich interesów. Jak to zrobić i od czego zacząć?
Mechanizmy umowne
Poszukując rozwiązania zaistniałego problemu w pierwszej kolejności należy przeanalizować umowę zawartą z inwestorem. W niektórych kontraktach budowlanych znajdują się bowiem klauzule waloryzacyjne, które pozwalają na uwzględnienie zmian cen materiałów budowlanych lub usług determinujących finalny koszt inwestycji. Zdarza się również, że w umowie przewidziano inne mechanizmy umożliwiające podwyższenie należnego wykonawcy wynagrodzenia, w tym np. specjalną procedurę renegocjowania warunków kontraktu w przypadku zaistnienia przewidzianych w umowie okoliczności. Wykorzystanie takich postanowień umownych niejednokrotnie pozwala uniknąć długotrwałego sporu sądowego.
Porozumienie stron
W braku odpowiednich postanowień umownych warto poważnie rozważyć modyfikację kontraktu budowlanego w drodze aneksu. W takim przypadku oczywiście konieczne jest osiągnięcie porozumienia z drugą stroną umowy. Aby więc przywrócić zachwianą nagłym wzrostem cen równowagę kontraktową wykonawca powinien wszcząć negocjacje z inwestorem. Co prawda ten ostatni w wielu przypadkach nie będzie zainteresowany podwyższeniem wynagrodzenia wykonawcy. Nie można jednak zapominać, że co do zasady w najlepszym interesie inwestora jest pomyślne zakończenie inwestycji budowlanej w najkrótszym możliwie terminie. Stąd również i inwestor w określonych okolicznościach może być zainteresowany wypracowaniem kompromisu z wykonawcą, co pozwoli na pozasądowe i stosunkowo szybkie rozwiązanie problemu.
Podwyższenie wynagrodzenia przez zmianę umowę może być utrudnione lub nawet wyłączone w sprawie zamówienia publicznego. Jest tak dlatego, że w takich kontraktach budowlanych nie wystarczy samo zgodne oświadczenie stron – dodatkowo muszą zajść przesłanki wymienione w art. 455 Ustawy z dnia 11.09.2019 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U.2021.1129 t.j.), dalej jako „PZP”, a w przypadku, gdy umowa podlega reżimowi poprzedniej ustawy – z dnia 29.01.2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz.U.2019.1843 t.j.) w art. 144 tej ustawy.
Zgodnie z art. 455 PZP zmiana umowy jest dopuszczalna m.in. w sytuacji, gdy została przewidziana w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia, w postaci jasnych, precyzyjnych i jednoznacznych postanowień umownych. Umowę można również odpowiednio zmodyfikować, jeżeli konieczność zmiany spowodowana jest okolicznościami, których zamawiający działając z należytą starannością, nie mógł przewidzieć, a jednocześnie wzrost ceny spowodowany zmianą nie przekraczać 50% wartości pierwotnej umowy. Dla przykładu, w jednej ze spraw Sąd Najwyższy[1] stanął na stanowisku, że: gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych po długim, blisko 10-letnim okresie ich stabilizacji, może być uznany za nieprzewidywalną (w chwili zawierania umowy) okoliczność uzasadniającą zmianę wynagrodzenia ryczałtowego.
Sądowa modyfikacja umowy
Wykonawca może dochodzić swoich roszczeń również na drodze sądowej – w oparciu o art. 3571 Kodeksu cywilnego (dalej jako: „KC”) lub art. 632 § 2 KC. Zarówno pierwszy jak i drugi z wymienionych przepisów jest podstawą prawną żądania podwyższenia wynagrodzenia (z tym, że art. 632 § 2 KC ma zastosowanie jedynie do wynagrodzenia ryczałtowego) ewentualnie rozwiązania umowy. Jeśli wykonawca rozważa opisywaną drogę rozwiązania swojego problemu powinien najpierw przeanalizować, czy zastosowanie wskazanych przepisów nie zostało wyłączone w umowie. Ten etap analizy jest stosunkowo łatwy, ponieważ zgodnie z orzecznictwem wyłączenie zastosowania art. 3571 KC powinno być wyraźne, czyli jednoznaczne. Nawet zastosowanie wspomnianej wyżej klauzuli waloryzacyjnej nie świadczy jeszcze o tym, że strony wyłączyły art. 3571 KC. Następnie, co może przysparzać znacznie większych trudności, wykonawca musi rozważyć, czy w jego indywidualnej sprawie zachodzą ustawowe przesłanki i czy jest w stanie udowodnić w procesie ich zaistnienie, o czym szerzej będzie mowa poniżej. Wreszcie podwyższenia wynagrodzenia na podstawie art. 3571 KC można dochodzić, o ile wykonawca nie wykonał jeszcze swojego zobowiązania. Nie będzie też skuteczne wystąpienie z omawianym roszczeniem, jeśli wykonawca dopuścił się zwłoki w wykonaniu zobowiązania, która to spowodowała, że materiał czy usługi niezbędne do wykonania przedmiotu umowy zostały zakupione po wyższych cenach[2].
W świetle art. 3571 KPC zwiększenie świadczenia inwestora jest możliwe, gdy nastąpi nadzwyczajna zmiana stosunków, w związku z którą jego spełnienie byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło wykonawcy rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawarciu umowy. W związku z faktem, że omawiany przepis stanowi wyjątek od reguły, dotychczasowo sądy dość restrykcyjnie podchodziły do jego stosowania. Warto więc szczegółowo przeanalizować orzecznictwo, aby rozszyfrować każdą z omawianych przesłanek i odnieść ją do swojej indywidualnej sytuacji.
Nadzwyczajna zmiana stosunków to taka, która ma charakter powszechny, jest normalnie niespotykana, wyjątkowo rzadka i wykracza poza typowe ryzyko gospodarcze. W orzecznictwie podkreśla się, że w każdym stosunku prawnym, a szczególnie pomiędzy profesjonalistami strony muszą kalkulować pewien stopień niebezpieczeństwa zmiany okoliczności wykonywania zobowiązania[3]. Dlatego zmiana mieszcząca się w granicach ryzyka kontraktowego zdaniem sądów nie wypełnia omawianej przesłanki i skutkuje oddaleniem powództwa. Dla przykładu za nadzwyczajną zmianę stosunków uznano m.in. wzrost cen asfaltu w latach 2009 – 2012 r., który spowodowany był zmianami cen ropy naftowej na rynkach światowych (o 143,72%)[4].
Przez rażącą stratę rozumie się z kolei taką stratę, która znacząco przewyższa zysk z umowy. W wyroku z 08.11.2007 r.[5] Sąd Apelacyjny w Białymstoku zestawił planowany zysk powoda (224.600 zł) ze stratą spowodowaną wzrostem cen stali w latach 2004 – 2005 (ponad 400.000 zł) i mając na względzie całokształt okoliczności sprawy doszedł do wniosku, że wysokość tej straty niewątpliwie miała rażący charakter. Z kolei w sprawie, w której starta powoda równała się 2 % wynagrodzenia umownego Sąd Apelacyjny w Warszawie[6] odmówił podwyższenia wynagrodzenia. Stwierdził bowiem, że mieściła się ona w granicach typowego ryzyka gospodarczego. Warto zauważyć, że strata wykonawcy, aby uznać ją za rażącą powinna być znacząca, ale jednocześnie nie musi zachwiać kondycją finansową, czy spowodować zagrożenie upadłością wykonawcy[7]. Podwyższając wynagrodzenie sąd kieruje się zawsze interesem obu stron, a nie tylko wykonawcy. Nigdy nie będzie więc tak, że cały ciężar wzrostu cen poniesie inwestor – po rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy sąd rozłoży skutki rażącej starty na obie strony. Jest tak m.in. dlatego, że podwyższenie wynagrodzenia powinno obejmować tę część starty, która wykracza poza zwykłe ryzyko kontraktowe, a samo podwyższenie wynagrodzenia zmierza do przywrócenia równowagi kontraktowej[8].
Kolejna przesłanką omawianego przepisu jest związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków, a powstaniem zagrożenia poniesienia rażącej straty przez wykonawcę. Zmiana cen materiałów budowlanych musi stanowić przyczynę rażącej starty.
Podobne warunki sądowej zmiany postanowień umowy przewiduje wspomniany wyżej art. 632 § 2 KC stosowany odpowiednio do kontraktów budowlanych. Przepis uzależnia podwyższenie wynagrodzenia od: (i) zmiany stosunków, (ii) nieprzewidywalności zmiany, (iii) zagrożenia, że wykonanie umowy groziłoby stronie rażącą stratą. Trzeba mieć na względzie, że podwyższenie ryczałtu nie obejmuje prac dodatkowych lub zamiennych, których strony nie przewidziały w umowie. Wynagrodzenia za takie roboty można dochodzić przy użyciu innych instrumentów prawnych, o czym mowa była w odrębnym artykule: https://prawobiznesu.com/wynagrodzenie-za-roboty-dodatkowe-a-umowne-wynagrodzenie-ryczaltowe/.
Roszczenie odszkodowawcze
W przypadku z kolei, gdy szkoda wykonawcy spowodowana jest zwłoką inwestora, która przyczyniła się do nabycia materiałów budowlanych po cenach wyższych, niż początkowo zakładano, wykonawca możne rozważyć wystąpienie przeciwko kontrahentowi z roszczeniem odszkodowawczym w trybie art. 471 KC. W takiej sytuacji konieczne będzie udowodnienie, że wykonawca poniósł określoną szkodę, która pozostaje w związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez inwestora.
Odstąpienie od umowy
Jeżeli inwestor odmawia współdziałania z wykonawcą, ten ostatni (o ile nie jest zainteresowany dalszą realizacją kontraktu) może rozważyć również odstąpienie od umowy na podstawie postanowień umownych lub Kodeksu cywilnego (art. 491 KC lub art. 640 KC).
Podsumowanie
Kodeks cywilny, ale również w niektórych przypadkach umowa dostarczają wiele narzędzi, z których może potencjalnie skorzystać wykonawca. Każda sprawa jest jednak indywidualna, więc w praktyce może okazać się, że niektóre ścieżki postępowania są dla danego wykonawcy wyłączone albo nieopłacalne czy też ryzykowne. Z tego względu, aby najlepiej chronić swoje interesy wykonawca powinien poddać swoją sytuację dogłębnej analizie i opracować właściwą strategię działania.
***
Autorką wpisu jest adwokat Aleksandra Ługowska, Associate w Kancelarii RKKW.
[1] Wyrok Sądu Najwyższego z 20.11.2008 r., III CSK 184/08.
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 06.11.2017 r., VI ACa 1462/13.
[3] Wyrok Sądu Najwyższego z 8.03.2018 r., II CSK 303/17.
[4] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 06.11.2017 r., VI ACa 1462/13.
[5] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 8.11.2007 r., I ACa 461/07.
[6] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 28.06.2016 r., VI ACa 268/15.
[7] Wyrok Sądu Najwyższego z 09.08.2012 r., V CSK 366/01.
[8] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 29/01/2020 r., VII AGa 462/19.
