Subsydiarny akt oskarżenia (zagadnienia procesowe) – część I

W jakich sprawach można wnieść subsydiarny akt oskarżenia?

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 2020 poz. 30) (dalej jako: „KPK”) przewiduje dla pokrzywdzonego możliwość samodzielnego (bądź z pomocą pełnomocnika) oskarżania innej osoby przed Sądem. W pierwszej kolejności zaznaczyć należy, iż subsydiarnego aktu oskarżenia nie można wnieść w sprawie wybranych i określonych w kodeksie karnym przestępstw, dla których z mocy przepisu szczególnego (np. art. 212 kodeksu karnego – przestępstwo potocznie zwane zniesławieniem, art. 216 KK – zniewaga) właściwy jest prywatno-skargowy tryb ścigania (który nie przewiduje postępowania przygotowawczego, czyli przedsądowego, karnego etapu sprawy). W takiej sytuacji pokrzywdzony może wnieść wyłącznie prywatny akt oskarżenia. Subsydiarny akt oskarżenia można wnieść zatem wyłącznie w sprawach ściąganych z oskarżenia publicznego (sprawy, w których przepis karny wymaga złożenia wniosku o ściganie sprawcy – również należą do kategorii spraw ściganych z oskarżenia publicznego).

Warunki formalne wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia

Podstawowy przepis (art. 55 § 1 zd. 1 KPK), który stanowi podstawę do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia brzmi następująco:

W razie powtórnego wydania postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, o którym mowa w art. 330 § 2, pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora.

W tym miejscu zaznaczyć należy, iż nowelizacją KPK z 5.10.2019 r. zmieniono powyższy przepis w ten sposób, że wskazany termin miesiąca biegnie od doręczenia zawiadomienia prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia, a nie od doręczenia zawiadomienia o postanowieniu (powtórnym – o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu).

Należy również przytoczyć wspomniany wyżej art. 330 § 2 KPK, który również – co oczywiste – został znowelizowany:

Jeżeli organ prowadzący postępowanie nadal nie znajduje podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, wydaje ponownie postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia. Postanowienie to podlega zaskarżeniu tylko do prokuratora nadrzędnego. W razie utrzymania w mocy zaskarżonego postanowienia pokrzywdzony, który dwukrotnie wykorzystał uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 i 1a [prawo  do zażalenia odpowiednio na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania – art. 306 § 1 KPK oraz na postanowienie o umorzeniu postępowania – art. 306 § 1a], może wnieść akt oskarżenia określony w art. 55 § 1 – o czym należy go pouczyć.

Przepis ten budzi jednak niemałe kontrowersje. Praktyka i orzecznictwo Sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego wskazuje bowiem, ile problemów prawnych wynika z jego stosowania. Przede wszystkim, należy spełnić wymogi bycia pokrzywdzonym – zgodnie z art. 49 § 1 KPK: pokrzywdzonym jest osoba fizyczna  lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (w niektórych przypadkach, określonych również w art. 49 KPK, pokrzywdzonym może być zakład ubezpieczeń, organy Państwowej Inspekcji Pracy, organy kontroli państwowej). Definicja pokrzywdzonego może zostać również określona w przepisach szczególnych. Pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym jest stroną tego postępowania, a więc ma wiele określonych – m.in. w art. 300 § 2 KPK – praw, w tym prawo do składania zażaleń, jeśli ustawa przewiduje taką możliwość.

Kolejnym warunkiem formalnym wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia jest powtórne wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania (oraz dodatkowo zażalenie do prokuratora nadrzędnego o czym będzie dalej). Jednocześnie konieczną przesłanką jest złożenie zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania bądź o umorzeniu postępowania. Rodzi to następujące konfiguracje procesowe:

• zakładając, że pierwotnie (tj. bezpośrednio po złożeniu pisemnego bądź/i tylko ustnego zawiadomienia o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa) wydano postanowienie o odmowie wszczęcia. Należy zatem złożyć zażalenie. Załóżmy, że Sąd  je uwzględnia i sprawa wraca do dalszego prowadzenia przez organy ścigania, które następnie wszczynają sprawę, lecz po pewnym czasie umarzają. W takiej sytuacji nie przysługuje jeszcze subsydiarny akt oskarżenia, a ponownie zażalenie, tym razem  na postanowienie o umorzeniu postępowania;
• jeśli Sąd utrzyma w mocy to ostatnie postanowienie – to sprawa karna zostaje zakończona i nie przysługuje subsydiarny akt oskarżenia;
• jeśli natomiast Sąd uchyli postanowienie o umorzeniu postępowania i sprawa wróci do dalszego prowadzenia, a organ ścigania ponownie wyda postanowienie o umorzeniu, to wtedy pokrzywdzony nabywał (przed nowelizacją z 5.10.2019 r.) uprawnienie  do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia (albowiem w omawianym przykładzie, dwukrotnie wydano postanowienie o umorzeniu postępowania). W wyniku nowelizacji, pokrzywdzony musi jeszcze złożyć zażalenie do prokuratora nadrzędnego na to ostatnie (czyli powtórne) postanowienie o zakończeniu postępowania przygotowawczego.

Odnotować należy, że dla uprawnienia do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia nie ma znaczenia forma postępowania przygotowawczego (dochodzenie czy śledztwo) ani jego faza (tj. in rem – czyli w tzw. sprawie – bez przedstawiania komukolwiek zarzutów bądź in personam­ – gdy sprawcy przedstawiono zarzut(y), ale prokurator zmienił zdanie (w rozumieniu: nie wniósł aktu oskarżenia po zakończeniu postępowania) i umorzył postępowanie). Tak orzekł m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 listopada 2011 r., sygn. akt III KK 134/11, OSNKW 2011/12/111, LEX nr 1099342.

Spotyka się niestety w praktyce błędne pouczenia organów ścigania (a przepis art. 330 § 2 KPK wymaga pouczenia) o tym, że przysługuje już pokrzywdzonemu możliwości wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia, podczas gdy należy wyczerpać jeszcze zwyczajny środek zaskarżenia w postaci zażalenia.

Sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana w razie zastosowania – w prawomocnie zakończonym postępowaniu przygotowawczym – instytucji nadzorczych prokuratura nad postępowaniem przygotowawczym (art. 327 i 328 KPK – podjęcie, wznowienie postępowania, uchylenie postanowienia o umorzeniu postępowania), w tym przez Prokuratura Generalnego. Omawianie jednak wszystkich konfiguracji i sytuacji wykraczałoby poza ramy tego artykułu.

Termin na wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia

Bardzo ważne jest zachowanie terminu do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia:

• termin jest miesięczny, o tym jak liczyć terminy stanowi m.in. art. 123 KPK;
• termin ten jest prekluzyjny a nie zawity. Oznacza, to że po jego upływie
  nie przysługuje skutecznie wniosek o przywrócenie terminu, nawet jeśli nie było naszej winy w niedochowaniu terminu(przepis i konstrukcja ta zostały uznane za przez Trybunał Konstytucyjny konstytucyjne – wyrok z 25 września 2012 r., sygn. akt SK 28/10, Dz. U. z 2012 r., poz. 1095);
• termin biegnie od dnia doręczenia pokrzywdzonemu (a nie jego pełnomocnikowi) zawiadomienia o wydaniu powtórnego postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania bądź o umorzeniu postępowania. Jest o tyle istotna uwaga, iż pisma podlegające doręczeniu stronie, co do zasady doręcza się również m.in. pełnomocnikom (art. 140 KPK) a zatem najczęściej terminy (np. do złożenia zażalenia) biegną odrębnie dla strony i jej pełnomocnika (obrońcy w przypadku podejrzanego) i oba ewentualnie wniesione zażalenia (np. na postanowienie o umorzeniu) będą podlegały rozpoznaniu. Jednakże w przypadku subsydiarnego aktu oskarżenia, sprawdzeniu, jeśli chodzi o wymóg formalny dochowania terminu, podlega jedynie dzień doręczenia korespondencji pokrzywdzonemu i od tego dnia liczy się termin miesięczny. Co w sytuacji, gdy pokrzywdzona podał jako swój adres do korespondencji – adres swojego pełnomocnika (przepisy pozwalają na to) a ten pełnomocnik otrzymał dwie przesyłki w różnych dniach? Wtedy liczy się tylko termin doręczenia koperty, na której widniało imię i nazwisko pokrzywdzonego (i adres kancelarii). W orzecznictwie, nawet na poziomie postępowań apelacyjnych przed sądami apelacyjnymi, spotyka się judykaty, w których skład sędziowski umorzył postępowanie z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 KPK), stwierdziwszy uprzednio, iż upłynął termin do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia (a nie zauważył tego Sąd I instancji) – albowiem pełnomocnik pokrzywdzonego „był przekonany, że termin biegnie od doręczenia jemu zawiadomienia o powtórnym wydaniu postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania. Powyższe znajduje potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego:

– termin miesiąca na wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia, o jakim mowa w art. 55 § 1 k.p.k., należy liczyć od daty doręczenia pokrzywdzonemu zawiadomienia o powtórnym postanowieniu o odmowie wszczęcia postępowania albo o umorzeniu postępowania karnego, a nie od daty zawiadomienia o takim postanowieniu pełnomocnika pokrzywdzonego – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 2015 r., sygn. akt II KK 98/15, LEX nr 1767068;

– pełnomocnik pokrzywdzonego nie nabywa w tym zakresie własnych uprawnień pozwalających na odrębne liczenie biegu powyższego terminu – postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2015 r., sygn. akt V KZ 6/15, LEX nr 1682153;

Zwrócić uwagę należy, że nowelizacja z 5.10.2019 r. dodała kolejną przesłankę – konieczność złożenia zażalenia do prokuratora nadrzędnego na postanowienie o powtórnym postanowieniu o odmowie wszczęcia postępowania albo na postanowienie o powtórnym postanowieniu o umorzeniu postępowania, a zatem przytoczone powyżej judykaty należy dziś interpretować w następujący sposób: Termin miesiąca na wniesienie subsydiarnego aktu oskarżenia, o jakim mowa w art. 55 § 1 KPK, należy liczyć od daty doręczenia pokrzywdzonemu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora nadrzędnego o utrzymaniu w mocy zaskarżonego postanowienia a nie daty doręczenia tego postanowienia pełnomocnikowi.

* stan prawny: 24.07.2020 r.

***

W następnej części wpisu przybliżymy Państwu kwestie związane z zachowaniem przymusu adwokacko-radcowskiego, koniecznych elementach subsydiarnego aktu oskarżenia oraz roli prokuratora w postępowaniu wywołanym wniesieniem takiego aktu oskarżenia.